Η εμπειρία των Εβραίων της Ελλάδας στις οπτικοακουστικές μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα

Πληροφορίες

Το ερευνητικό πρόγραμμα

http://gjst.ha.uth.gr/el/theproject.php

Τον Οκτώβριο του 2010 επιλέχθηκε για να χρηματοδοτηθεί από το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση η ερευνητική πρόταση που υπέβαλε η Ομάδα για τη Μελέτη της Ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας με τίτλο: «Από τον Μεσοπόλεμο στην Ανασυγκρότηση (1930-1960). Η Εμπειρία των Εβραίων της Ελλάδας στις οπτικο-ακουστικές Μαρτυρίες». Η μελέτη πραγματοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε κατά το έτος 2011. Τα αποτελέσματά της εργασίας της ερευνητικής ομάδας παρουσιάζονται εν μέρει στην παρούσα ιστοσελίδα. Αναπτύσσονται σε δύο κατευθύνσεις:

• κατασκευή ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων στην οποία απογράφονται και αρχειοθετούνται βιντεοσκοπημένες ή μαγνητοφωνημένες μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος
• επεξεργασία του αρχειοθετούμενου υλικού με σκοπό την εκπόνηση ιστορικών μελετών που φωτίζουν νέες όψεις της εμπειρίας των επιζώντων

Χρηματοδότηση

Η εκπόνηση του ερευνητικού προγράμματος «Από τον Μεσοπόλεμο στην Ανασυγκρότηση (1930-1960): Η εμπειρία των Εβραίων της Ελλάδας στις οπτικοακουστικές μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα» χρηματοδοτήθηκε από το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννης Σ. Λάτσης.

Κοινωφελές Ίδρυμα «John S. Latsis Public Benefit Foundation»

Δηλιγιάννη 59, Κεφαλάρι, 14582 Κηφισιά Αττικής
www.latsis-foundation.org

Η αγγλική εκδοχή της βάσης δεδομένων και η μετάφραση του ιστότοπου στα αγγλικά χρηματοδοτήθηκαν εν μέρει από το Rothschild Foundation (Hanadiv) Europe.

Η ευθύνη για το περιεχόμενό της ανήκει αποκλειστικά στους συντάκτες της.

Ευχαριστίες

Η ερευνητική ομάδα ευχαριστεί θερμά τους υπεύθυνους των αρχείων που ευγενικά έθεσαν στη διάθεσή μας το υλικό των μαρτυριών:

• κ. Νίκο Αποστολόπουλο, από το Eλεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου για το USC Shoah Foundation Institute΄s Visual History Archive
• κ. Joanne Rudof, από το Πανεπιστήμιο του Yale για το Fortunoff Video Archive for Holocaust Testimonies
• κ. Ζανέτ Μπαττίνου, από το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, Αθήνα
• κ. Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, για το αρχείο Προφορικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος

Τα στοιχεία από το Visual History Archive (VHA) παρέχονται από το USC Shoah Foundation -The Institute for Visual History and Education. Για περισσότερες πληροφορίες, ή για να δείτε οποιαδήποτε από αυτές τις μαρτυρίες, επισκεφτείτε τον ιστότοπο sfi.usc.edu.

Ευχαριστούμε τους συναδέλφους ερευνητές που έθεσαν στη διάθεσή μας στοιχεία από τις μαρτυρίες που έχουν συλλέξει οι ίδιοι.

Ευχαριστούμε τον Νικο Τζαφλέρη για την έρευνα στο αρχείο του Yad Vashem.

Ευχαριστούμε τον Σάμη Ταμπώχ, που μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε τους πίνακές του, και την Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, που μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε το “Μικρό λεξικό του στρατοπεδικού κόσμου”.

Η μετάφραση του ιστότοπου στα αγγλικά έγινε από τον James Lillie.

Ο αλγόριθμος φωνητικής αναζήτησης δημιουργήθηκε από τους Alexander Beider και Stephen P. Morse.

Συνεργάτες

Ομάδα για τη Μελέτη της Ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας

http://gjst.ha.uth.gr/el/theteam.php

Από το 2005, μια Παρασκευή απόγευμα κάθε μήνα, η Ομάδα για τη Μελέτη της Ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας οργανώνει ανοιχτές συζητήσεις όπου προσκεκλημένοι ομιλητές παρουσιάζουν τις τρέχουσες έρευνές τους για την ιστορία και τη μνήμη των Εβραίων της Ελλάδας. Παράλληλα, κάθε χρόνο αφιερώνει μια διήμερη συνάντηση στη διερεύνηση μιας κρίσιμης όψης του εβραϊκού παρελθόντος και των σύγχρονων αποτυπώσεών του: τα ελληνικά ντοκιμαντέρ για τους Έλληνες Εβραίους (2007), τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στα νεώτερα χρόνια (2008), την οικονομία της Κατοχής και το ζήτημα των εβραϊκών περιουσιών (2009), και τη μυθοπλαστική παρουσία των Εβραίων στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (2010). Στόχος της Ομάδας είναι να αναδείξει τη σύνθετη ιστορική πορεία των Εβραίων της Ελλάδας και τους τρόπους που αυτή επικοινωνεί με ευρύτερες ιστορικές διεργασίες και ιστοριογραφικά αφηγήματα.

Ερευνητική ομάδα

Ρίκα Μπενβενίστε

Επιστημονική Υπεύθυνη του Έργου
Η Ρίκα Μπενβενίστε γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1959. Σπούδασε Ιστορία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ (Hebrew University of Jerusalem, Β.Α., 1982) και στη Σορβόννη (Paris I-Pantheon, Sorbonne), απ’ όπου έλαβε και το διδακτορικό της δίπλωμα στη Μεσαιωνική Ιστορία το 1986. Έχει διδάξει στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και σήμερα είναι καθηγήτρια στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας όπου διδάσκει Ιστορία της Μεσαιωνικής Ευρώπης. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα αφορούν τα δικαστικά αρχεία της μεσαιωνικής Γαλλίας, την ιστορική ανθρωπολογία και τις σχέσεις Εβραίων και Χριστιανών στη μεσαιωνική Δύση καθώς και την εβραϊκή ιστοριογραφία και την ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος και της Κατοχής.

Αντώνης Μόλχο

Ο Αντώνης Μόλχο (Θεσσαλονίκη 1939) δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Brown από το 1966 μέχρι το 2000, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε με τον τίτλο του David Herlihy University Professor και Professor of History Emeritus. Από το 2001 μέχρι το 2010 δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας και Πολιτισμού του European University Institute, στην Φλωρεντία, όπου επίσης του απονεμήθηκε ο τίτλος του Ομότιμου Καθηγητή. Σήμερα είναι Global Distinguished Professor στο Center of European and Mediterranean Studies του New York University. Κατά τη διάρκεια της διδακτικής του σταδιοδρομίας επέβλεψε πάνω από 24 διδακτορικά. Το 2010 βραβεύθηκε με το Premio Internazionale Galileo Galilei. Έχει ερευνήσει και συγγράψει για την ιστορία της Φλωρεντίας, την ιστορία του κράτους και της πολιτικής οικονομία, την ιστορία της Μεσογείου, των διασπορών, των εμπορικών δικτύων και την ιστορία της ιστοριογραφίας. Σήμερα ερευνά την ιστορία των ευρωπαίων ιστορικών κατά τη διάρκεια της διαφυγής και παραμονής τους στις ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1930 μέχρι και τη δεκαετία του 1960.

Γιώργος Αντωνίου

Ο Γιώργος Αντωνίου είναι ακαδημαϊκός συνεργάτης του Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδας και του Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Έλαβε το διδακτορικό του στην Ιστορία και τον Πολιτισμό από το Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας (2007). Υπήρξε επισκέπτης λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Yale και της Κύπρου. Τα ενδιαφέροντά του αφορούν στην κληρονομιά και τη μνήμη των πολέμων στις μεταπολεμικές κοινωνίες, στη μελέτη της συλλογικής μνήμης, στη μελέτη της ιστοριογραφίας, στους εμφυλίους πολέμους, τις Γενοκτονίες και το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Δημόσια Ιστορία.

Πάρις Παπαμίχος Χρονάκης

Ο Πάρις Παπαμίχος Χρονάκης σπούδασε Ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Συγκριτική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Essex και είναι διδάκτορας Νεότερης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Υπήρξε διδακτορικός υπότροφος του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών και του Rothschild Foundation Europe και σήμερα είναι μεταδιδακτορικός υπότροφος στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα κινούνται στους χώρους της κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του ελληνικού μεσοπολέμου, των πόλεων-λιμανιών της Ανατολικής Μεσογείου, των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων και των Εβραίων του ελλαδικού χώρου.

Ποθητή Χαντζαρούλα

Η Ποθητή Χαντζαρούλα είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Σπούδασε Κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην αγγλική Κοινωνική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Warwick και ολοκλήρωσε τη διδακτορική διατριβή της στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας το 2002. Ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια συμμετείχε στο ερευνητικό πρόγραμμα «Έμφυλες διαστάσεις της μετανάστευσης στη Νοτιοανατολική Ευρώπη: ένταξη, εργασία και διαπολιτισμική επικοινωνία» στο πλαίσιο του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ: «Πυθαγόρας: Ενίσχυση Ερευνητικών Προγραμμάτων στα Πανεπιστήμια» (Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας). Το πεδίο της έρευνάς της περιλαμβάνει την προφορική ιστορία, την ιστορία και ιστοριογραφία του φύλου, την μνήμη και ιστορία του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και την ιστορία των συναισθημάτων. Το βιβλίο της Σμιλεύοντας την υποταγή: Οι έμμισθες οικιακές εργάτριες στην Ελλάδα το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, Παπαζήσης, 2012 χρησιμοποιεί τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας και θέτει στο επίκεντρο της μελέτης τη σχέση εργοδότριας και οικιακής εργάτριας, αναλύοντας την ταξική και έμφυλη διάστασής της. Είναι ένα από τα ιδρυτικά μέλη καθώς και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Historein/Ιστορείν: A Review of the Past and Other Stories.

Βοηθός έρευνας

Έρση Μαλαγιώργη

Η Έρση Μαλαγιώργη είναι πτυχιούχος του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η διπλωματική της εργασία για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος σπουδών στο ίδιο τμήμα (2012) έχει θέμα «Η επιστροφή των Εβραίων του Βόλου μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου».

Προγραμματισμός

Θέμης Ντάλλας

Ο Θέμης Ντάλλας γεννήθηκε στο Λονδίνο. Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Πατρών και υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή στην Υπολογιστική Αστροφυσική στο ίδιο Πανεπιστήμιο το 1996. Από το 1997 ασχολείται επαγγελματικά με το διαδίκτυο. Έχει υλοποιήσει περισσότερους από 140 κόμβους στο ίντερνετ μεταξύ των οποίων για το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, τον Οργανισμό Αθήνα 2004, το Ράλι Ακρόπολις, πολλές εταιρίες (κυρίως από τον χώρο του αυτοκινήτου) και φυσικά για το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Από το 2004 εργάζεται ως ΕΔΙΠ στο Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Είναι επίσης υπεύθυνος για την παρουσία του Τμήματος στο διαδίκτυο.

Ερευνητικές κατευθύνσεις

Σάμης Ταμπώχ: Vérités III {2003), κολάζ σε καμβά

http://gjst.ha.uth.gr/el/paper.php

Το αρχείο των αφηγήσεων, στο οποίο παραπέμπει η βάση δεδομένων που κατασκευάσαμε, μπορεί να υποστηρίξει την έρευνα προς διαφορετικές κατευθύνσεις οι οποίες δεν αλληλο-αποκλείονται. Οι διαφορετικές οπτικές γωνίες των μαρτυριών, τα ζητήματα που εγείρουν και οι λεπτομέρειες που αναφέρουν, μπορούν να οδηγήσουν στη σύνθεση ιστορικών αφηγήσεων που χωρίς να υποτιμούν την ανάγκη της ακρίβειας, ενσωματώνουν τα πολλαπλά επίπεδα της πραγματικότητας, αναγνωρίζοντας και τις μεταξύ τους σχέσεις. Η ιστορική σύνθεση που εστιάζει στις μαρτυρίες καλείται να αναμετρηθεί με το τραύμα του μάρτυρα, να ζυγιάσει τις στερεοτυπικές αναφορές που προκύπτουν από τις εκ των υστέρων μνημονικές επεξεργασίες ή τις επιρροές της τέχνης και να στοχαστεί γύρω από ζητήματα διαμόρφωσης συλλογικών ταυτοτήτων. Το πλήθος των μαρτυριών προσφέρει τη δυνατότητα να διεξαχθούν έρευνες διαφορετικής κλίμακας: μακροσκοπικά και με στατιστικές μέριμνες ή επιλέγοντας μικρότερα «δείγματα», με προσεγγίσεις που υπακούν στο μεθοδολογικό πρότυπο «ιστοριών ζωής» και στην πυκνότητα των μικρο-ιστορικών περιγραφών, ή πάλι συνδυάζοντας τις παραπάνω επιλογές.

Το γεγονός ότι οι περισσότερες μαρτυρίες απέχουν χρονικά από την εποχή του πολέμου δεν τις καθιστά λιγότερο αξιόπιστες (βλ. κείμενο περί μαρτυρίας). Τουναντίον, προκαλεί νέα ερωτήματα σε ένα χρονικό εύρος που εκτείνεται από την προπολεμική εμπειρία στην μεταπολεμική ανασυγκρότηση, ερωτήματα που εγείρουν ζητήματα συνεχειών, μετασχηματισμών και τομών. Οι έλληνες Εβραίοι επιζώντες μιλούν είτε έχοντας επιστρέψει στον γενέθλιο τόπο είτε από μια καινούρια πατρίδα. Καταγωγή, κοινωνική τάξη, φύλο, οικογενειακές συνθήκες, πολιτικές επιλογές, συγκυρία αλλά και τυχαιότητες φτιάχνουν την ιστορία των ελλήνων εβραίων στην οποία διαφαίνεται η κοινή αλλά και η ιδιαίτερη μοίρα τους με τους Εβραίους της Ευρώπης.

Η ερευνητική ομάδα παρουσιάζει τις δικές της πρώτες απόπειρες επεξεργασίας αυτού του πλούσιου υλικού. Απέναντι στην ισοπεδωτική ρητορική μιας παραδειγματικής αφήγησης το αρχείο μας προκαλεί να σταθούμε σε πολλές ζωές και σε πολλές ιστορίες. Και αυτό χωρίς να θυσιάζουμε την σαφήνεια, την ακρίβεια και την ανάγκη ιστορικής ερμηνείας.

Γνωρίζουμε ότι η τεχνική δομή ενός αρχείου καθορίζει εν μέρει και τη δομή του περιεχομένου του, των αφηγήσεων των επιζώντων στην περίπτωσή μας, στη σχέση τους με το μέλλον, αφού δεν ζούμε πια με τον ίδιο τρόπο αυτό που έχει ήδη αρχειοθετηθεί. Θα θέλαμε να προκαλέσουμε μια ιστορία του Ολοκαυτώματος των ελλήνων Εβραίων που ολοκληρώνεται ενσωματώνοντας την οπτική των ίδιων των θυμάτων, μια ιστορία που με όλες και παρ’ όλες τις εξηγήσεις και απαντήσεις της, δεν εξημερώνει το παρελθόν σε μια αρεστή ερμηνεία αλλά αφήνει στον αναγνώστη μια στοχαστική απορία.

Η κοινωνική διάσταση της μνήμης στις μαρτυρίες των εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα

Ποθητή Χαντζαρούλα

http://gjst.ha.uth.gr/el/paper-1.php

Στο επίκεντρο της μελέτης βρίσκονται οι μαρτυρίες των Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα, οι οποίες συλλέχθηκαν από το USC Shoah Foundation Institute’s Visual History Archive.Το άρθρο εξετάζει τη συγκρότηση της μνήμης των επιζώντων τοποθετώντας τις μαρτυρίες στον κοινωνικό χώρο και στο βιογραφικό συνεχές με στόχο να αναδείξει την πολλαπλότητα της εμπειρίας και την κοινωνική διάσταση της συγκρότησης της ταυτότητας μέσω της μνήμης. Το άρθρο επιχειρεί να εισαγάγει το κοινωνικό, την ταξική δηλ. και έμφυλη διάσταση της εμπειρίας, στη μελέτη της συγκρότησης της μνήμης των επιζώντων, η οποία έχει συσκοτιστεί μέσα από την ανιστορική έμφαση στο τραύμα και στο αδύνατο της μαρτυρίας.

“Η κοινωνική διάσταση της μνήμης στις μαρτυρίες των εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος”. Στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν και άλλοι (επιμ.), Γεφυρώνοντας τις γενιές: διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική Ιστορία και άλλες βιο-ιστορίες. Ένωση Προφορικής Ιστορίας, Βόλος 2013: 217-234.

Κατεβάστε ολόκληρο το κείμενο σε μορφή PDF.

Δημόσια και ιδιωτική μνήμη του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα και τις ΗΠΑ
μέσα από μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων

Γιώργος Αντωνίου

http://gjst.ha.uth.gr/el/paper-2.php

Συγκριτική θεώρηση της εξέλιξης της «ημι-ιδιωτικής» μνήμης των ελληνο-εβραίων επιζώντων στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα με αναφορά την αναγνώριση της γενοκτονίας στη δημόσια σφαίρα των δύο χωρών.

Κατεβάστε ολόκληρο το κείμενο σε μορφή PDF.

Οι «Έλληνες Εβραίοι» στο Άουσβιτς και οι χρήσεις της εθνικής ταυτότητας

Πάρις Παπαμίχος Χρονάκης

http://gjst.ha.uth.gr/el/paper-3.php

Η έρευνα αυτή διερευνά τις χρήσεις της εθνικής αναφοράς στο Άουσβιτς. Στέκεται κριτικά απέναντι σε προηγούμενες μελέτες που είτε έχουν ερμηνεύσει την αναφορά στην Ελλάδα ως κατάφαση σε μια δεδομένη ελληνικότητα, είτε την έχουν ερμηνεύσει αντίθετα ως «στρατήγημα επιβίωσης», είτε τέλος την έχουν αναλύσει ως μια νέα ταυτότητα που προέκυψε πρωτίστως ως ετερότητα, δηλαδή από τον τρόπο που οι συγκρατούμενοί τους διαμόρφωσαν μια συγκεκριμένη, στερεοτυπική εικόνα για τους εκτοπισθέντες Εβραίους της Ελλάδας. Αναγνωρίζοντας τις έμφυλες και τοπικές διαστάσεις της εθνικής συνείδησης, η έρευνα εστιάζει σε μια συγκεκριμένη ομάδα Ελλήνων Εβραίων, στους άνδρες Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Η εμβέλεια και τα νοήματα της εθνικής αναφοράς διερευνούνται στο πλαίσιο του λόγου της μαρτυρίας που αρθρώνουν τα ίδια τα υποκείμενα στο εκάστοτε παρόν καθώς και των πρακτικών που οργάνωσαν τη δράση τους στο στρατοπεδικό παρελθόν. Κεντρικές υποθέσεις της έρευνας είναι ότι η εθνική αναφορά εντασσόταν σε μια ευρύτερη νοηματοδότηση του στρατοπεδικού κόσμου με βάση την εθνότητα· ότι η «εθνική ομάδα» συγκροτήθηκε με αναφορά τόσο στη νοσταλγία της πατρίδας όσο όμως και τη θέση στην στρατοπεδική ιεραρχία· ότι η «εθνική αλληλεγγύη», αν και ενεργή, μόνο εν μέρει καθόρισε τις σχέσεις συνάφειας που ανέπτυξαν οι εκτοπισμένοι και τα πολιτισμικά νοήματα με τα οποία της επένδυσαν· και ότι δεν αντικατέστησε, αλλά αντίθετα διαπλέχθηκε με άλλες μερικότερες τοπικές ταυτότητες, όπως εκείνη των «Θεσσαλονικέων».

Κατεβάστε ολόκληρο το κείμενο σε μορφή PDF.

Μαρτυρία και ιστορία

Σάμης Ταμπώχ: Arbeit Macht Frei XI {1994), κολάζ και ακρυλικό σε καμβά

http://gjst.ha.uth.gr/el/testimony.php

Η μαρτυρία και ο μάρτυρας είναι πλέον τόσο άρρηκτα συνδεδεμένοι με το Ολοκαύτωμα, ώστε η μνήμη της γενοκτονίας των Εβραίων να αποκτά παραδειγματικό ρόλο στην ανάδυση των εννοιών της μαρτυρίας και του επιζώντα, και στην πραγμάτευσή τους σε ποικίλα επιστημονικά πεδία.

Η μαρτυρία ως ιστορική πηγή, ως μνημονική πράξη, ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση, έχει βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης, καθώς μάλιστα η περίοδος της «έκρηξης της μαρτυρίας», τη δεκαετία του 1980, συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων. Άλλωστε, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την ιστοριογραφία. Η δίκη του Άιχμαν αποτέλεσε σταθμό σε αυτήν την πορεία, καθώς απέδωσε στον επιζώντα νομικό στάτους και νομιμοποίησε τη μαρτυρία του ως πηγή για τη γενοκτονία. Επιπλέον, η δίκη συνέβαλε στην δημιουργία της κοινωνικής ταυτότητας, αυτή του επιζώντα, και μέσα από τις ατομικές μαρτυρίες ανέδειξε μια συλλογική ιστορία. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια οι επιζώντες δεν αναγνωρίζονταν ως ξεχωριστή και συνεκτική ομάδα. Οι σύνδεσμοι των επιζώντων ήταν εσωστρεφείς, απευθύνονταν δηλαδή αποκλειστικά σε αυτούς που είχαν βιώσει κοινές εμπειρίες. Η δίκη του Άιχμαν έστρεψε το δημόσιο ενδιαφέρον από τους θύτες στα θύματα. Ενώ η δίκη της Νυρεμβέργης εστίασε τη νομική διαδικασία στους μηχανισμούς που γέννησαν τον πόλεμο και στην τιμωρία των ενόχων, η δίκη του Άιχμαν κλήθηκε να εκπληρώσει έναν ευρύτερο παιδαγωγικό ρόλο που ξεπερνούσε το σκοπό για τον οποίο ορίστηκε το δικαστήριο. Καταθέτοντας τη μαρτυρία τους οι επιζώντες ενσωμάτωναν τη μνήμη, ενώ συγχρόνως δήλωναν τη συνέχιση του παρελθόντος στο παρόν (Wieviorka 2006: 291).

Μολονότι η εξόντωση στα στρατόπεδα τεκμηριωνόταν επαρκώς από τις γραπτές πηγές, μονάχα οι προφορικές μαρτυρίες των επιζώντων μπορούσαν να αποδώσουν την πολυπλοκότητα της τραυματικής εμπειρίας και ανταποκρίνονταν στην επιθυμία για μια ιστορία του Ολοκαυτώματος που δεν ταυτίζεται με την ιστορία των θυτών και επομένως δεν αναπαράγει τις δικές τους εννοιολογικές κατηγορίες και την δική τους οπτική. Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του τραύματος και της οδύνης (Browing 2003: 37).

Ασφαλώς είναι πιθανό οι μαρτυρίες να αντιφάσκουν, να περιέχουν ανακρίβειες, κάποιες φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις. Τα ίδια ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο. Τα «λάθη» δεν ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της. Εξάλλου, οι μαρτυρίες δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση: Διαφορετικοί πρωταγωνιστές βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό, ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που διαδραμάτισαν στο γεγονός. Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι αποκαλυπτική για τον ιστορικό. Διαφορετικές είναι μεταξύ τους η προοπτική του αντάρτη, του εκτοπισμένου, του κρυμμένου, του ενήλικα, του παιδιού, του άνδρα, της γυναίκας, του διανοούμενου, του φτωχού… Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει αυτές τι διαστάσεις, να τις εξηγήσει, να λάβει υπόψη παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας, γιατί χωρίς αυτές οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά ερμηνευτικά μοντέλα.

Η αντίσταση στην προσπάθεια εξάλειψης της μαρτυρίας των εβραίων θυμάτων της ναζιστικής γενοκτονίας είχε ξεκινήσει ήδη από την περίοδο του Ολοκαυτώματος, καθώς τα ίδια τα θύματα αγωνιούσαν ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία, ποιος θα γράψει την ιστορία της περιόδου. Ο Πρίμο Λέβι αναφέρεται στη γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας, στην κοινή μοίρα των θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής:

Οποιοδήποτε τέλος και εάν έχει αυτός ο πόλεμος, τον πόλεμο εναντίον σας τον έχουμε κερδίσει εμείς· κανείς από σας δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρία, αλλά ακόμη και εάν κάποιος σωθεί κανείς δεν θα τον πιστέψει. Ίσως υπάρξουν υποψίες, συζητήσεις, έρευνες ιστορικών, αλλά καμιά βεβαιότητα, γιατί μαζί με εσάς θα καταστρέψουμε και τις αποδείξεις. Και στις περίπτωση ακόμη που κάποιες αποδείξεις θα σώζονταν και κάποιος από σας θα επιζούσε, ο κόσμος θα πει πως τα γεγονότα που διηγείστε είναι υπερβολικά τερατώδη για να γίνουν πιστευτά: θα πουν ότι πρόκειται για υπερβολές της συμμαχικής προπαγάνδας, και θα πιστέψουν εμάς που θα αρνηθούμε τα πάντα και όχι εσάς. Την ιστορία των Λάγκερ θα την υπαγορεύσουμε εμείς. (Λέβι 2000: 11).

Οι πρώτες μαρτυρίες, από την περίοδο της ανόδου του ναζισμού, της Κατοχής, των γκέτο και της εξαφάνισής τους, είναι γραπτές μαρτυρίες, ημερολόγια, επιστολές κλπ. αυτών που πολλές φορές δεν επέζησαν, στοιχεία που αξιοποιεί στην πρόσφατη σύνθεσή του ο Saul Friedlander (1997 και 2008).

Πολυάριθμες μαρτυρίες οι οποίες δημοσιεύονται αμέσως μετά τον πόλεμο, έχουν καταγγελτικό χαρακτήρα αλλά διαπερνώνται επίσης από την επιθυμία καταγραφής όλων των πρόσφατων τότε γεγονότων και δηλώνουν το συναίσθημα των επιζώντων των στρατοπέδων ότι «επέζησαν για να μεταφέρουν τη μαρτυρία». Στις επόμενες δεκαετίες, οι μαρτυρίες απομακρύνονται από τα γεγονότα και τις χρονολογίες και εκφράζουν πιο έντονα την ανάγκη των επιζώντων να αναμετρηθούν με την τραυματική εμπειρία τους αλλά και την επιθυμία τους να καταγραφούν οι αναμνήσεις τους για τις μελλοντικές γενιές. Παράλληλα εξελίσσονται και επηρεάζονται από τις πολιτικές συνθήκες αλλά και από την εισβολή των μαζικών μέσων ενημέρωσης και από την τέχνη, τόσο η επιθυμία όσο και η άρνηση να ακουστούν οι μαρτυρίες αυτές. Εν τέλει, οι εποχές άρνησης ή έμμεσης αποσιώπησης των μαρτυριών, οι στιγμές κατά τις οποίες ξετυλίγονται ελεύθερα ή ακόμη προκαλούνται, διαμορφώνουν τη μορφή των αφηγήσεων και πιθανόν και τη δομή της μνήμης.

Όταν οι μεταπολεμικές μαρτυρίες (γραπτές ή προφορικές) διεκδίκησαν μια θέση στην ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος ήρθαν στην επιφάνεια ζητήματα και διχοτομίες που αφορούν τη μνήμη και την ιστορία, τη διάκριση μεταξύ μαρτυρίας και ιστορικής πηγής, καθώς και τον χαρακτήρα της ίδιας της ιστοριογραφίας. Η μνήμη έχει συνδεθεί με την αυθεντικότητα, με την υποκειμενικότητα και την ζωντάνια. Η ιστορία με την αντικειμενικότητα και την ψυχρή ανασύνθεση του παρελθόντος. Η μαρτυρία θεωρήθηκε υποκειμενική και συναισθηματική, ενώ η γραπτή πηγή είχε συνδεθεί με την αμερόληπτη και αντικειμενική καταγραφή. Από την άλλη πλευρά, η μαρτυρία εκλαμβάνεται συχνά ως υποκατάστατο της ιστορίας. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί ο Claude Lanzmann τις μαρτυρίες στο έργο του Shoah θεωρήθηκε από θεωρητικούς της λογοτεχνίας και ψυχαναλυτές παραδειγματικός ως προς τη δύναμη της μαρτυρίας να φέρνει την αλήθεια μπροστά μας. Η Shoshana Felman αναφέρεται στο τραγούδι ως παραστασιακό γεγονός που μας «μιλάει πέρα από τις λέξεις και πέρα από τη μελωδία του», για να υποστηρίξει ότι ο μάρτυρας δεν μπορεί να είναι μάρτυρας της Shoah, αλλά μαρτυρεί την καταστροφή της μαρτυρίας· το μέσα, ακόμα και για αυτούς που βρίσκονταν μέσα, ήταν ασύλληπτο και ακατανόητο, ενώ παράλληλα ήταν αναγκασμένοι να είναι φορείς ενός τρομακτικού μυστικού (Felman 1992). Το τραγούδι, ως θραύσμα της πραγματικότητας και στο σταυροδρόμι μεταξύ τέχνης και ιστορίας, θεωρείται ότι μπορεί να συλλάβει την πραγματικότητα, να καταστήσει δυνατή τη μαρτυρία – κάτι που αδυνατεί να κάνει η ιστορία. H αποκλειστική, όμως, ταύτιση της μαρτυρίας με την τραυματική μνήμη και μια περιοριστική εννοιολόγηση της επιτέλεσης στις προηγούμενες θεωρητικές προσεγγίσεις εμποδίζει την ανάλυση και την κατανόηση πλευρών της μνήμης που φωτίζουν το παρελθόν και την πολλαπλότητα των εμπειριών των επιζώντων (La Capra 1998: 95-138). Επιπλέον, η προσέγγιση της μαρτυρίας ως φορέα της αλήθειας αναιρεί τη μαρτυρία ως αφήγηση, την αφηγηματική της διάσταση (Spiegel 2002: 157). Αν όμως δεχθούμε ότι η μαρτυρία αποτελεί αφηγηματοποίηση της παρελθούσας εμπειρίας από τη μνήμη, τότε η ίδια η αφήγηση μπορεί να προσφερθεί ως αντικείμενο διερεύνησης για τον ιστορικό.

Οι μετασχηματισμοί της μορφής του μάρτυρα από τις απαρχές των ναζιστικών διώξεων ως σήμερα εξετάζονται σε συνάρτηση με την ακρόαση και το ρόλο αυτού/ής που παίρνει τη συνέντευξη, με τα πολιτισμικά συμφραζόμενα και τις νοηματοδοτήσεις του Ολοκαυτώματος σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, καθώς και με τη διαδικασία συγκρότησης του αρχείου των μαρτυριών.

Κοντολογίς, στα τελευταία τριάντα χρόνια, η συζήτηση για τη μαρτυρία της Shoah δεν περιορίστηκε στην ιστορία αλλά επεκτάθηκε στα πεδία της ψυχανάλυσης, της λογοτεχνίας, και της φιλοσοφίας, επαναφέροντας ζητήματα αυθεντικότητας, υποκειμενικότητας, αναπαράστασης, αφήγησης και τραύματος, αντίστοιχα με εκείνα που έθετε η έννοια της μνήμης. Η μαρτυρία αντιμετωπίστηκε ως ένα νέο ιδίωμα που άλλαξε το λεξιλόγιο της ανάμνησης, Η κεντρική θέση της μαρτυρίας στους πολιτισμικούς λόγους της μνήμης ανέδειξε την αντίφαση ανάμεσα στην αναγκαιότητα αλλά και το ανέφικτο του να μεταφερθεί πλήρως η μαρτυρία του τραυματικού παρελθόντος.

Καθώς αποσαφηνίζεται ολοένα και περισσότερο η πολλαπλότητα και η πολυπλοκότητά της, η μαρτυρία αποκαλύπτει και τον σύνθετο χαρακτήρα της ως ιστορικής πηγής. Ακόμη κι αν οι μαρτυρίες δεν αλλάζουν ριζικά τη «στατιστική» εικόνα που έχουμε για τα γεγονότα της εποχής του πολέμου, μας δίνουν την προοπτική της κατά μέτωπο συνάντησης ανάμεσα σε θύτες και θύματα κατά τη διάρκεια των διωγμών, των εκτοπίσεων και των φόνων. Διακόπτουν την γραμμική αφήγηση, εισάγουν εναλλακτικές ερμηνείες και θέτουν υπό αμφισβήτηση συμπεράσματα, χωρίς να εξημερώνουν την αμφιβολία.

Στο τελευταίο του βιβλίο ο Sigfried Kracauer (1969) γράφει ότι όπως ο εξόριστος έτσι και ο ιστορικός ζει ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν. Αναζητεί την εξοικείωση και την αποστασιοποίηση ταυτόχρονα. Η τέχνη του συνίσταται στο να ελαχιστοποιεί τα μειονεκτήματα που προκύπτουν από την απόσταση και να αντλεί όσο το δυνατό περισσότερα επιστημολογικά πλεονεκτήματα από αυτήν. Οι μαρτυρίες για τα χρόνια του πολέμου -σήμερα- ίσως να αποτελούν οδηγό και για τα δυο.

Η επικέντρωση των πρόσφατων ερευνών στις μη λεκτικές πλευρές της μαρτυρίας, στη σιωπή, στη σωματική μνήμη και στις βουβές στιγμές της συνέντευξης οι οποίες είναι γεμάτες συναισθήματα που εκφράζονται σωματικά, φαίνεται να μεταβάλλονται σε μια οθόνη όπου προβάλλονται διαφορετικά νοήματα από τους ακροατές. Ο «βουβός μάρτυρας», η σιωπή ως επιλογή ή ανάγκη και όχι ως λήθη, διεκδικούν και αυτές μερίδιο στην «αληθινή» ή στην «πλήρη» μαρτυρία της Shoah. Το ιστορικό αρχείο των μαρτυριών περιλαμβάνει όλες τις αφηγήσεις των επιζώντων και όλα όσα δεν μπορούν να ειπωθούν.

Αναφορές

• Αμπατζοπούλου, Φραγκίσκη, Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των ελλήνων Εβραίων. Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2007 (2η έκδοση).
• Βαρών-Βασάρ, Οντέτ, «Η γενοκτονία των Ελλήνων-Εβραίων και (1943-1944) και η αποτύπωσή της: μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογραφία». Γ. Αντωνίου- Ν. Μαραντζίδης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του ’40 και η ιστοριογραφία. Αθήνα, Εστία, 2008, σ. 289-343.
• Browing, Christopher, «Survivor Testimonies from Starachowice». Στο Collected Memories: Holocaust History and Postwar Testimony. The University of Wisconsin Press, 2003.
• Felman, Shoshana, «The Return of the Voice: Claude Lanzmann’s Shoah». Στο Shoshana Felman και Dori Laub (επιμ.), Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History. Νέα Υόρκη, Routledge, 1992, σ. 204-283.
• Friedlander, Saul (επιμ), Probing the Limits of Representation: Nazism and the Final Solution, Kαίμπριτζ Μασσαχουσσέτη 1992.
• Friedlander, Saul, Nazi Germany and the Jews. Τομ. 1: The Years of Persecution 1933-1939. Νέα Υόρκη, 1997.
• Friedlander, Saul, Nazi Germany and the Jews. Τομ. 2: The Years of Extermination, 1939-1945. Νέα Υόρκη, Harper Perennial, 2008.
• Hassoun, J., Γ. Θανασέκος, Ρ. Μπενβενίστε, Ο. Βαρών-Βασάρ, Εβραϊκή ιστορία και Μνήμη, επιμ. Ο. Βαρών-Βασάρ, Ο. επίμετρο Τ. Τοντόροφ: «Οι καταχρήσεις της μνήμης». Αθήνα, Πόλις, 1998.
• Kracauer, Siegfried, History: The Last Things before the Last. Νέα Υόρκη, Oxford University Press,1969.
• La Capra, Dominick, Representing the Holocaust: History, Theory, Trauma. Ίθακα, Cornell Un. Pr, 1994.
• La Capra, Dominick, History and Memory after Auschwitz. Ίθακα, Cornell Un. Pr, 2000.
• La Capra, Dominick, Writing History, Writing Trauma. Βαλτιμόρη, The Johns Hopkins Un. Pr., 2001.
• La Capra, Dominick, History in Transit. Ίθακα, Cornel Un. Pr., 2004.
• Lanzmann, Claude, Shoah, 1985.
• Laub, Dori & Felman Shoshana, Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History. Νέα Υόρκη, Routledge, 1992.
• Λέβι, Πρίμο, Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν. Αθήνα, Άγρα 2000.
• Μόλχο, Ρένα, «Το αρχείο οπτικοακουστικών μαρτυριών των επιζώντων της ναζιστικής γενοκτονίας Shoah: Στόχοι, οργάνωση και διαδικασία συνεντεύξεων».
• Μπενβενίστε, Ρίκα, «Εκτόπιση και Αντίσταση: Η Επιστροφή». Σύγχρονα Θέματα, τχ.11, (1998): 11-19.
• Μπενβενίστε Ρίκα (επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή. Πρακτικά γ’ Συμποσίου Ιστορίας της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1998.
• Spiegel, Gabrielle M., «Memory and History: Liturgical Time and Historical Time». History and Theory, 41, 2, ( 2002): 149-162.
• Wieviorka, Annette, «On Testimony». Στο Geoffrey H. Hartman (επιμ.), Holocaust Remembrance: The Shapes of Memory. Οξφόρδη: Blackwell, 1994.
• Wieviorka, Annette, L’ ere du temoin. Plon, 1998.
• Wieviorka, Annette, «The Witness in History». Poetics Today, 27, 2 (2006): 385-398.

Οπτικοακουστικά αρχεία

http://gjst.ha.uth.gr/el/archives.php

Κατάλογος των κυριότερων οπτικοακουστικών αρχείων που φυλάσσουν μαρτυρίες ελλήνων Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος:

Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος
www.jewishmuseum.gr

Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
www.ha.uth.gr

Centropa Jewish Witness to a European Century
www.centropa.org

Fortunoff Video Archive for Holocaust Testimonies
www.library.yale.edu/testimonies

United States Holocaust Memorial Museum
www.ushmm.org/research

USC Shoah Foundation – The Institute for Visual History and Education
sfi.usc.edu

Yad Vashem Archives
www.yadvashem.org

Ντοκυμαντέρ

http://gjst.ha.uth.gr/el/documentaries.php

Κατάλογος ντοκυμαντέρ με θέμα το Ολοκαύτωμα που περιέχουν μαρτυρίες επιζώντων Εβραίων της Ελλάδας.

Τίτλος: 39405, 30’, 2001
Σκηνοθέτης: Κυριακή Μάλαμα
Γλώσσα: ελληνικά
Θέμα/πληροφορίες: Η επιζήσασα του Άουσβιτς Ζάνα Σαντικάριο-Σαατσόγλου μοιράζεται την ιστορία της με μαθητές του Λυκείου Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Θεσσαλονίκης.
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Ελλάδα

Τίτλος: 500 χρόνια Ιστορίας των Ισπανών Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, 1992
Σκηνοθέτης: Τάκης Χατζόπουλος
Γλώσσα: ελληνικά
Θέμα/πληροφορίες: Εβραίοι της Θεσσαλονίκης
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Παρασκήνιο

Τίτλος: Μαρτυρίες, 1993, 52’
Σκηνοθέτης: Γιώργος Πετρίτσης
Γλώσσα: ελληνικά
Θέμα/πληροφορίες: Ολοκαύτωμα και διάσωση Εβραίων. Διαθέσιμο στο ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ
Χώρα/εταιρία παραγωγής: ΕΡΤ

Τίτλος: Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 58′, 1997
Σκηνοθέτης: Δημήτρης Σοφιανόπουλος
Γλώσσα: ελληνικά
Θέμα/πληροφορίες: Ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και του Ολοκαυτώματος.
Σενάριο: Bασίλης Bασιλικός
Χώρα/εταιρία παραγωγής: FS Production

Τίτλος: Το Τραγούδι της ζωής, 2002, 65’
Σκηνοθέτης: Τ. Λυκουρέσης
Θέμα/πληροφορίες: Η διάσωση των Εβραίων της Ζακύνθου
Χώρα/εταιρία παραγωγής: ΝΕΤ, Ε.Κ.Κ., ΥπΕξ

Τίτλος: Φιλιά εις τα παιδιά (Children in Hiding), 124’, 2011
Σκηνοθέτης: Βασίλης Λουλές
Γλώσσα: ελληνικά
Θέμα/πληροφορίες: Κρυμμένα παιδιά της Κατοχής
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Ελλάδα

Τίτλος: Auschwitz: The Final Witness, 2000, 53’
Σκηνοθέτης: Andrew Barron
Γλώσσα: αγγλικά
Θέμα/πληροφορίες: Τρία μέλη των Sondercommandos επιστρέφουν στο Άουσβιτς και διηγούνται τις εμπειρίες τους
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Ergo Media, Inc.

Τίτλος: Because of that War, 1989, 93’
Σκηνοθέτης: Orna Ben Dor
Γλώσσα: εβραϊκά με αγγλικούς υπότιτλους
Θέμα/πληροφορίες: Οι συνέπειες του Ολοκαυτώματος στους απογόνους των επιζώντων. Περιλαμβάνει μαρτυρίες Εβραίων της Ελλάδας
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Manor Productions Ltd

Τίτλος: Farewell My Island, 2001, 22’
Σκηνοθέτης: Isaac Dostis
Γλώσσα: Ελληνικά με αγγλικούς υπότιτλους
Θέμα/πληροφορίες: Εκτόπιση των Εβραίων της Κέρκυρας.
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Act 1 Presentations

Τίτλος: I Never Danced With My Father, 18’
Σκηνοθέτης: –
Γλώσσα: Ελληνικά με αγγλικούς υπότιτλους
Θέμα/πληροφορίες: Εξετάζει τη σχέση πατέρα/γιου
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Ελλάδα

Τίτλος: In The Shadow Of The Acropolis, 2007-2008, 30’
Σκηνοθέτης: Laura Zelle and Maxine Davis
Γλώσσα: αγγλικά
Θέμα/πληροφορίες: Ρωμανιώτες Αθηναίοι.
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Tolerance Minnesota

Τίτλος: Ioannina, Athens, Jerusalem, 30’
Σκηνοθέτης: –
Γλώσσα: εβραϊκά
Θέμα/πληροφορίες: Εβραίοι των Ιωαννίνων
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Israeli Institute for Jewish Films

Τίτλος: It Was Nothing, It Was Everything: Reflections on the Rescue of Greek Jews During the Holocaust, 28’, 1997
Σκηνοθέτης: –
Γλώσσα: αγγλικά
Θέμα/πληροφορίες: Διάσωση των Εβραίων της Ελλάδας. Αφηγείται η Ειρήνη Παππά
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Documentaries International Film & Video Foundation and Yad Vashem

Τίτλος: Rhodes Forever, 1995, 60’
Σκηνοθέτης: Diane Perelsztejn
Γλώσσα: ισπανικά, γαλλικά, ιταλικά ελληνικά και αγγλικοί υπότιτλοι
Θέμα/πληροφορίες: Εβραίοι Ρόδου
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Belgium, National Center for Jewish Film

Τίτλος: Salonique ville de Silence, 2006, 52’
Σκηνοθέτης: Maurice Amaraggi
Γλώσσα: Γαλλικά και αγγλικά
Θέμα/πληροφορίες: Η μνήμη του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Nemo Film

Τίτλος: Shoah, 1985, 570’
Σκηνοθέτης: Claude Lanzmann
Γλώσσα: γαλλικά
Θέμα/πληροφορίες: Συνεντεύξεις με επιζώντες σε 14 χώρες. Περιλαμβάνει μαρτυρίες Εβραίων της Ελλάδας από την Κέρκυρα.
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Γαλλία

Τίτλος: We Are Not Alone: Greek Jews And The Holocaust, 30’
Σκηνοθέτης: Isaac και Diana Dostis
Γλώσσα: Αγγλικά
Θέμα/πληροφορίες: Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα και οι απόπειρες διάσωσης
Χώρα/εταιρία παραγωγής: Act 1 Presentations

Δημοσιευμένες μαρτυρίες

http://gjst.ha.uth.gr/el/books.php

Ha-Elion Moshe, Las Angustias del Enferno. Las passadias de un Djidio de Saloniki en los campos de eksterminasion almanes Aushwitz, Mauthausen, Melk i Ebensee, Τελ Αβίβ, Ben Gurion University 2007.

Άλβο Μπενβενίστε Μάρη, Μνήμες της ζωής μου, Θεσσαλονίκη, Ιανός 2010.

Αμαρίλιο Έρικα Κούνιο & Αλμπέρτος Ναρ (επιμ.), Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, Θεσσαλονίκη, Ετς Χαΐμ & Παρατηρητής 1998.

Αμαρίλιο Κούνιο Έρικα, 50 χρόνια μετά… Αναμνήσεις μιας Θεσσαλονικιώτισσας Εβραίας, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής 1998, Ιανός 2006.

Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής 1993.

Ανώνυμος, «Οι αντάρτες σώζουν Εβραίους. Από το ημερολόγιο ενός Εβραίου αντάρτη», εφημ. Ισραηλιτικόν Βήμα, 17 Μαΐου 1946.

Ασέρ Πάρδο Ροζίνα, 548 ημέρες με άλλο όνομα – Θεσσαλονίκη 1943 Μνήμες πολέμου, Αθήνα, Γαβριηλίδης 2000.

Βενέτσια Σλόμο, Sonderkommando. Μέσα από την κόλαση των θαλάμων αερίου, Αθήνα, Πατάκης 2010 (α΄ έκδοση Παρίσι 2007)

Bowman Steven B. & Isaac Benmayor (επιμ.), The Holocaust in Salonika: eyewitness accounts, Νέα Υόρκη, Sephardic House, 2002.

Central Board of Jewish Communities in Greece (επιμ.), Young people in the maelstrom of occupied Greece: The Persecution and Holocaust of the Jewish People (1943-1944), Αθήνα, Central Board of Jewish Communities in Greece & General Secretariat for Youth 2009.

Γιακοέλ Γιομτώβ, Απομνημονεύματα 1941-1943, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής 1993.

Γκαμπάι Ντάριο, «Συνέντευξη», Αγγελιοφόρος 23.4.2005 [αναδημοσιεύεται στα Χρονικά 201 (2006), σ. 78-79].

Κόρετς Αριέ, Γιομάν σελ Νααρ [Ημερολόγιο ενός νέου. Μπεργκεν Μπέλσεν 11.7.44-30.3.45], Τελ Αβίβ 1992.

Κούνιο Χάιντς, Έζησα τον θάνατο, Θεσσαλονίκη 1981.

Λεβής Λέων, Θυμάμαι. Η Ιστορία ενός διωγμού, Χαλκίδα 2000.

Ματαράσσο Ισαάκ, Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν, Αθήνα 1948.

Μάτσας Μιχαήλ Ναούμ, «Μαρτυρία από έναν που γύρισε από την Κόλαση», στο Μαρτυρίες Μαρτύρων. Ο αφανισμός μιας κοινότητας, Αθήνα, Γαβριηλίδης 2009, σ. 35-40.

Μάτσας Μιχαήλ, The Illusion of Safety. The story of Greek Jews during the Second World War, Νέα Υόρκη, Πέλλα 1997.

Μάτσας Νέστορας, Αυτό το παιδί πέθανε αύριο. Ημερολόγιο Κατοχής. Μάρτης-Οκτώβρης 1944, Αθήνα, Πιτσιλός 1987.

Μενασέ Αλμπέρτος, Μπιρκενάου. Άουσβιτς ΙΙ. Αναμνήσεις ενός αυτόπτου μάρτυρος, Θεσσαλονίκη, ΙΚΘ 1974 (α´ έκδοση στα γαλλικά, 1947).

Μόλχο Μιχαήλ & Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam: Αφιέρωμα εις την μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του Ναζισμού εν Ελλάδι (μετάφραση: Γιώργος Ζωγραφάκης), Θεσσαλονίκη, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης 1974 [α΄ έκδοση: Molho Michael & Joseph Nehama, In memoriam : hommage aux victimes juives des Nazis en Grèce, Θεσσαλονίκη, Νικολαΐδης 1948].

Molho Rene, They Say Diamonds Don’t Burn: The Holocaust Experiences of Rene Molho of Salonika, Greece. Berkeley, The Judah L. Magnes Museum 1994.

Μόλχου-Καπουάνο Υβόνη, Ιωάννα Μαρινοπούλου. Αναμνήσεις, Αθήνα, Γαβριηλίδης 2006.

Μορδεχάι Μύριαμ, «Τα χρόνια της Κατοχής. Η αληθινή Ιστορία μιας Εβραίας από τη Βέροια», Χρονικά 131 (1994), σ. 5-18.

Μπέζα Κλαιρ, «Μαρτυρία», στο Ρόζα Ασέρ Πάρδο, 548 ημέρες με άλλο όνομα – Θεσσαλονίκη 1943 Μνήμες πολέμου, Αθήνα, Γαβριηλίδης 2000.

Μπεναδών Σολομών, «Από την τραγωδία των Εβραίων», Ισραηλιτικόν Βήμα (Θεσσαλονίκη), 4 Ιανουαρίου 1946.

Μπενρουμπή Αμπαστάδο Λίνα, Το τετράδιο της Λίνας. Ένα Ντοκουμέντο από την Κατοχή, Θεσσαλονίκη, Καπάνι 1999.

Μπενρουμπή Νίνα, Μια ζωή γλυκιά και πικρή, Θεσσαλονίκη, Σύγχρονοι Ορίζοντες 2002.

Μπουρλάς Μωϋσής, Έλληνας, Εβραίος και Αριστερός, Σκόπελος, Νησίδες 2000.

Νατζαρή Μαρσέλ, Χρονικό 1941-45, Θεσσαλονίκη, Ετς Αχαϊμ 1991.

Νάχμαν Ευτυχία, Γιάννενα. Ταξίδι στο παρελθόν, Αθήνα, Τάλος 1996.

Ναχμία Μπέρρυ, Κραυγή για το αύριο, Αθήνα, Κάκτος 1989.

Ναχόν Μάρκος, Μπιρκενάου. Το στρατόπεδο του θανάτου, Θεσσαλονίκη, Ετς Αχαϊμ 1991.

Νεχαμά Ισαάκ, «Κατάθεση», στο H. Gouri, Face à la Cage de Verre, Παρίσι, Tiresias 1995, σ. 86-90. [η κατάθεση του Ισαάκ Νεχαμά στη δίκη του Άιχμαν]

Novitch, Myriam, To πέρασμα των βαρβάρων, Έκδοσις Συνδέσμου Ελλάς – Ισραήλ, Αθήνα 1986 [α΄ έκδοση στα γαλλικά Παρίσι 1967]

Όσμο-Γκατένιο Νάτα, Από την Κέρκυρα στο Μπίρκεναου και την Ιερουσαλήμ, Αθήνα, Γαβριηλίδης 2005.

Περαχιά Λεόν, Μαζάλ. Αναμνήσεις από τα στρατόπεδα του θανάτου (1943-1954), Θεσσαλονίκη 1990.

Προφέτα Σαμ, «Θεσσαλονίκη-Άουσβιτς», Το Δέντρο 37-38 (1988).

Refael Shmuel (επιμ.), Be netivei Sheol. Yehudei Yavan ba Shoah. Prakei Edout [Ο δρόμος της Κολάσεως. Εβραίοι της Ελλάδας στο Ολοκαύτωμα. Μαρτυρίες], Ιερουσαλήμ 1988.

Σαπόρτα Ισαάκ, «Επάγγελμα» Αρχιτέκτων: μια αφήγηση ζωής, Αθήνα, Untimely Books 1996.

Σεβίλλιας Ερρίκος, Αθήνα-Άουσβιτς, Αθήνα, Εστία 1995.

Σεφιχά Ανδρέας, Αναμνήσεις μιας ζωής και ενός κόσμου, Θεσσαλονίκη, Ιανός 2010.

Σεφιχά Καμχή Νέλλη, Αναμνήσεις, Θεσσαλονίκη 2007.

Σιμχά Αλέξανδρος, Χαμένα Χρόνια, Αθήνα 2003.

Σιμχά Παύλος, Οικογένεια Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1988.

Στρούμσα Ιάκωβος, Διάλεξα τη ζωή. Από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής 1996.

Φιλοσώφ Ζακίνος, Να γίνει ένας πόλεμος…να ησυχάσουμε, Λάρισα, Έλλα 2002.

Φράνκο (Γκατένιο) Εσθήρ, Το παιχνίδι των ρόλων και η δεύτερη γενιά του Ολοκαυτώματος, Αθήνα, Γαβριηλίδης 2010.

Χανταλί Ιάκωβος, Από τον Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς, Θεσσαλονίκη, Ετς Αχαΐμ & Παρατηρητής 1995.

Οι Εβραίοι της Ελλάδας. Ένα χρονικό

http://gjst.ha.uth.gr/el/history.php

• Αρχαιότητα και πρώιμοι νεώτεροι χρόνοι 
• Νεότερη Ελλάδα και ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία 
• Ο Μεσοπόλεμος 
• Το Ολοκαύτωμα 
• Μετά τον πόλεμο 
• Βιβλιογραφία 

Αρχαιότητα και πρώιμοι νεώτεροι χρόνοι

Επάνω: Μενορά από τη συναγωγή στην αρχαία Αθήνα Δεξιά: Εβραίοι με παραδοσιακή ενδυμασία

Με απαρχές στην αρχαιότητα, ο ελληνικός εβραϊσμός συγκροτήθηκε ιστορικά μέσα από διαδοχικά κύματα μετανάστευσης, τα οποία και καθόρισαν την πολυσχιδή φυσιογνωμία του. Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο μικρές ομάδες Εβραίων της Παλαιστίνης εγκαταστάθηκαν στα μεγάλα λιμάνια του Αιγαίου και στην ενδοχώρα της νότιας Βαλκανικής. Υιοθέτησαν τα ελληνικά, εντάχθηκαν ομαλά στις τοπικές κοινωνίες και μετασχηματίσθηκαν σε μιαν ιδιαίτερη εθνογλωσσική υποομάδα, τους Ρωμανιώτες Εβραίους. Η επικράτηση του Χριστιανισμού και η μετάβαση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν μετέβαλε τη θέση τους καθώς σε αντίθεση με τη μεσαιωνική Δύση δεν μαρτυρούνται μαζικές βίαιες διώξεις.

Τον 16^ο αιώνα η άφιξη των σεφαραδιτών Εβραίων προσδιόρισε εκ νέου τα δημογραφικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του ελληνικού εβραϊσμού. Διωγμένοι από την Ιβηρική Χερσόνησο λόγω των πολιτικών εκχριστιανισμού των ισπανών και Πορτογάλων «καθολικών βασιλέων», οι Εβραίοι εκμεταλλεύθηκαν τις οικονομικές ευκαιρίες, τη θρησκευτική ανεκτικότητα και τα κίνητρα εγκατάστασης που πρόσφεραν οι σουλτάνοι και μετανάστευσαν μαζικά στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη, όπου 20.000 σεφαραδίτες μετέτρεψαν την ερημωμένη πόλη σε μια εβραϊκή μητρόπολη, κυριάρχησαν πληθυσμιακά, οικονομικά και πολιτισμικά απορροφώντας ή περιθωριοποιώντας τις υπάρχουσες ρωμανιώτικες κοινότητες. Ο 16ος αιώνας αποτέλεσε τη χρυσή εποχή τους. Χάρη στην τεχνογνωσία και στα ευρύτατα εμπορικά τους δίκτυα αναδείχθηκαν σε οργανικό στοιχείο μιας ακμάζουσας οθωμανικής οικονομίας· χάρη στους καινοτόμους θεσσαλονικείς ραβίνους συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανανέωση των βιβλικών σπουδών· και τέλος, χάρη στα πρωτοπόρα τυπογραφεία τους διέχυσαν τη νέα, επιστημονική γνώση στην Οθωμανική Ανατολή.

Έκτοτε, η θέση τους κλονίστηκε. Τον 17^ο αιώνα η ανακάλυψη νέων εμπορικών οδών αποδυνάμωσε τα δίκτυά τους, ενώ η οικονομική διείσδυση των ευρωπαϊκών κρατών ενίσχυσε τους χριστιανούς οθωμανούς ανταγωνιστές τους. Ταυτόχρονα, το κίνημα του ψευδο-μεσσία Σαμπετάι Σεβή δίχασε τις εβραϊκές κοινότητες προτού καταλήξει το 1666 στη μεταστροφή του ίδιου και των οπαδών του στο Ισλάμ και στη δημιουργία μιας νέας εθνοθρησκευτικής ομάδας, των Ντονμέ. Η οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική κατάσταση των Εβραίων του ελλαδικού χώρου παρέμεινε στάσιμη καθόλο τον 18^ο αιώνα, έστω και αν η εγκατάσταση εύπορων ιταλών εβραίων εμπόρων, ιδίως στη Θεσσαλονίκη, απέτρεψε τελικά την πλήρη απομόνωσή τους από τη Δύση.

Νεότερη Ελλάδα και ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία

Όμως στη συνέχεια οι εξελίξεις επιταχύνθηκαν. Τον 19^ο αιώνα η έλευση της νεωτερικότητας, του εθνικισμού και του καπιταλισμού στα οθωμανικά Βαλκάνια ανέτρεψε όλες τις συντεταγμένες της ζωής των εβραίων κατοίκων τους. Το 1821 η Ελληνική Επανάσταση διέσπασε την εβραϊκή οθωμανική οικουμένη. Στις επαναστατημένες περιοχές ο θρησκευτικός αντισημιτισμός των ελληνορθόδοξων πληθυσμών, η ταύτιση των Εβραίων με τους οθωμανούς κυρίαρχους, η αμφιθυμία επιφανών εκπροσώπων του νεοελληνικού διαφωτισμού για τη θέση τους στο υπό συγκρότηση ελληνικό έθνος, και, κυρίως, η συγκυρία του πολέμου όξυναν τις ελληνοεβραϊκές σχέσεις και οδήγησαν στις μαζικές σφαγές των σημαντικών εβραϊκών κοινοτήτων της Τρίπολης και της Πάτρας. Οι Εβραίοι θα είναι σε μεγάλο βαθμό απόντες από το νέο, ανεξάρτητο ελληνικό κράτος. Πληθυσμιακά καταρχάς, καθώς ο αριθμός τους συρρικνώθηκε δραματικά από τις διώξεις και τις μεταναστεύσεις. Θεσμικά κατά δεύτερον, αφού η μικρή και ετερόκλιτη ομάδα των Ευρωπαίων Εβραίων που εγκαταστάθηκαν στην αναπτυσσόμενη Αθήνα στερείτο μέχρι το 1894 οργανωμένης και αναγνωρισμένης κοινότητας. Και ιδεολογικά κατά τρίτον, μιας και ο ελληνοχριστιανισμός αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας. Αν και με δικαίωμα ψήφου, οι Εβραίοι ήταν συμβολικά αποκλεισμένοι από το ελληνικό πολιτικό σώμα. Η έννοια του «Έλληνα Εβραίου» συνιστούσε ένα λεκτικό παράδοξο και οι ίδιοι οι εβραίοι κάτοικοι του ελληνικού κράτους κοινωνικά παρίες –ενίοτε δε και αντικείμενο βίαιων διώξεων. Το 1847 ο εβραίος ξένος υπήκοος Δον Πατσίφικο διαπομπεύθηκε από το αθηναϊκό πλήθος και το 1891, με αφορμή μια συκοφαντία αίματος, οι Εβραίοι της Κέρκυρας υπέστησαν πολυήμερες επιθέσεις από τους χριστιανούς συμπολίτες τους.

Εβραίοι μέλη Μασωνικής Στοάς

Τις ίδιες δεκαετίες οι εβραϊκές κοινότητες της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θράκης γνώρισαν αντίθετα μια δεύτερη περίοδο ακμής. Οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, η ενσωμάτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην παγκόσμια οικονομία, η εντεινόμενη δυτικοευρωπαϊκή παρουσία και κυρίως η αναμόρφωση του κοινοτικού εκπαιδευτικού συστήματος (χάρη στη δράση της γαλλοεβραϊκής εκπαιδευτικής οργάνωσης Alliance Israélite Universelle), συνέβαλαν στη δημογραφική ανάκαμψη, την οικονομική ανάπτυξη, την κοινοτική αναδιοργάνωση και τον πολιτισμικό μετασχηματισμό αρχικά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια και των υπόλοιπων κοινοτήτων. Στις αρχές του 20^ού αιώνα, η οικονομική υπεροχή και η δημόσια δράση των θεσσαλονικιών Εβραίων ρύθμιζαν τις διεθνοτικές σχέσεις στην πόλη και της προσέδιδαν ένα έντονα εβραϊκό χρώμα. Την ίδια στιγμή, η ίδια η εβραϊκή ταυτότητα άλλαζε. Αν και τα κατώτερα στρώματα εξακολουθούσαν πάντα να κινούνται στο πατροπαράδοτο σεφαραδίτικο σύμπαν, η γαλλική παιδεία που ενστάλαζε στους νεαρούς Εβραίους το εκτεταμένο σχολικό δίκτυο της Αλιάνς συνέδεσε την εβραϊκότητα με την ευρωπαϊκότητα. Δημιούργησε ένα ευρύ μεσαίο στρώμα που θεωρούσε τον γαλλικό πολιτισμό αναπόσπαστο στοιχείο της εθνοτικής του ταυτότητας. Σε μια εποχή εθνικισμών, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης παρέμεναν Εβραίοι ακριβώς γιατί το πιο δυναμικό στρώμα τους γινόταν όλο και περισσότερο θεσσαλονικείς, όλο και περισσότερο κοσμοπολίτες.

Ο Μεσοπόλεμος

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913 και η κατάκτηση της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Δυτικής Θράκης από τα ελληνικά στρατεύματα διέκοψαν βίαια τη διαδικασία αυτή. 100.000 Εβραίοι μαζί με πολλαπλάσιους σλαβομακεδόνες και μουσουλμάνους εντάχθηκαν στο ελληνικό κράτος. Η Ελλάδα, κράτος ως τότε εθνοτικά ομοιογενές, απέκτησε για πρώτη φορά ευμεγέθεις μειονότητες και μαζί έναν συμπαγή εβραϊκό πληθυσμό. Το ζήτημα της ενσωμάτωσής τους τίθετο εκ των πραγμάτων, αλλά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη διάψευση των μεγαλοϊδεατικών οραμάτων μιας αυτοκρατορικής Ελλάδας έγινε επιτακτική ανάγκη. Για το ελληνικό κράτος του Μεσοπολέμου, και κυρίως για τη βενιζελική παράταξη, η επεκτατική πολιτική της Ιταλίας στην Ανατολική Μεσόγειο, ο αναθεωρητισμός της Βουλγαρίας και η αμφισβήτηση στο εσωτερικό από ένα αναδυόμενο κομμουνιστικό κίνημα καθιστούσαν αναγκαία την εμπέδωση της κυριαρχίας του μέσα από την ταχεία αναδιοργάνωση του διοικητικού του μηχανισμού και την επέκταση της εξουσίας του σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Οι πολλαπλές πολιτισμικές (και δυνάμει πολιτικές) εξαρτήσεις μιας «κοσμοπολίτικης» εβραϊκής κοινότητας, όπως εκείνης της Θεσσαλονίκης, καθώς και η έντονη συμμετοχή των κατώτερων στρωμάτων της στο σοσιαλιστικό κίνημα συνιστούσαν επομένως απειλή. Ως εκ τούτου, η πλήρης αφομοίωσή της ήταν ένα αναγκαίο στοίχημα –ένα στοίχημα όμως που δύσκολα θα μπορούσε να κερδηθεί.

Θύματα του εμπρησμού του Κάμπελ προσωρινά στεγαζόμενοι σε σχολείο της Αλιάνς

Τελικά, η διαδικασία της ένταξης αποδείχθηκε επίπονη, τραυματική και ατελής, ειδικά για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Η αποκοπή της πόλης από τη βαλκανική ενδοχώρα και η μετατροπή της σε παραμεθόριο, όπως και η μετάβαση από ένα καθεστώς ελεύθερου εμπορίου σε μια ολοένα και περισσότερο κρατικά προστατευόμενη οικονομία, συνέκλιναν με τις επιπτώσεις της συγκυρίας (τους διαρκείς πολέμους κατά τη δεκαετία του 1910 και την πυρκαγιά του 1917) για να οδηγήσουν στον οικονομικό μαρασμό της πόλης και μαζί των εβραίων επιχειρηματιών της. Ταυτόχρονα, μετά το 1922 η αποκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων εξυπηρετήθηκε πρωτίστως από πολιτικές εθνοτικής προτίμησης και εθνικής ομογενοποίησης. Οι πολιτικές αυτές δεν ήταν στενά αντιεβραϊκές. Ήταν ευρύτερα αντιμειονοτικές, ενώ στόχευαν στην ενσωμάτωση μάλλον παρά στον αποκλεισμό. Ωστόσο, τη δεκαετία του 1920 ο εξελληνισμός του κοινοτικού σχολικού συστήματος, η εισαγωγή της υποχρεωτικής αργίας της Κυριακής και η σύσταση ενός ξεχωριστού εκλογικού καταλόγου έφεραν την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης στα πρόθυρα της γκετοποίησης. Σε αυτό συνέβαλαν επίσης οι ενδοκοινοτικές έριδες και οι διεθνοτικές εντάσεις. Το ζήτημα του χειρισμού της ενσωμάτωσης δεν συσπείρωσε την κοινότητα. Αντίθετα, η πρόσδεση του μικρομεσαίου στρώματος στο σιωνισμό και του εργατικού στο σοσιαλισμό ανέτρεψαν την ηγεμονία του ανώτερου στρώματος των αφομοιωτικών και οδήγησαν σε μια μακρόχρονη, σκληρή ενδοκοινοτική αντιπαράθεση, όπου η ταξική αντιπαλότητα ήταν η άλλη όψη της σύγκρουσης διαφορετικών εκδοχών της ενσωμάτωσης. Στον δε χώρο της πόλης, ο οικονομικός ανταγωνισμός των προσφύγων, η άνοδος του αντικομμουνισμού και η διάχυση ενός ακραίου εθνικισμού υποδαύλιζαν και νομιμοποιούσαν έναν ολοένα και πιο απροκάλυπτο αντισημιτισμό, ο οποίος και κορυφώθηκε τον Ιούνιο του 1931 με τον εμπρησμό του εβραϊκού συνοικισμού πυροπαθών «Κάμπελ» από τη φασιστική οργάνωση «Εθνική Ένωση Ελλάς». Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν για πρώτη φορά σε τέτοιο βαθμό ανεπιθύμητοι στην πόλη «μητέρα του Ισραήλ».

Η Ρόζα Εσκενάζη

Ωστόσο, στο μέσον όλων αυτών των δυσκολιών έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα ψήγματα μιας νέας ελληνοεβραϊκής κουλτούρας. Στο πεδίο των θεσμών, ο νέος νόμος περί εβραϊκών κοινοτήτων του 1920 μετασχημάτισε το περιεχόμενο της εν Ελλάδι εβραϊκότητας προσθέτοντας στην ομολογιακή της διάσταση και αυτή των αστικών δικαιωμάτων. Καθώς «Έλληνας» και «Εβραίος» έπαψαν να θεωρούνται αμοιβαία αποκλειόμενες κατηγορίες, η έννοια του «Έλληνα Εβραίου» κατέστη ορατή. Ως μια νομική κατηγορία που ενσωμάτωνε όλους τους εβραίους πολίτες της Ελλάδας, συνετέλεσε στην υποχώρηση των κοινοτικών ταυτίσεων προς όφελος μιας νέας, ευρύτερης ταυτότητας, αυτής του «ελληνικού εβραϊσμού». Την ίδια στιγμή, η επιτάχυνση του γλωσσικού εξελληνισμού και η διάχυση ενός μοντέρνου τρόπου ζωής παρήγαγαν νέα πεδία εβραιοχριστιανικής συμβίωσης, ιδίως μεταξύ των νεότερων γενιών. Η συμβίωση αυτή συνοδεύτηκε από μια συστηματικότερη εγκόλπωση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, λόγιου αλλά κυρίως λαϊκού, με γνωστότερα παραδείγματα αυτά του ποιητή Γιωσέφ Ελιγιά και της ρεμπέτισσας τραγουδίστριας Ρόζας Εσκενάζι. Καθώς οι εντάσεις που χαρακτήριζαν τη δεκαετία του 1920 σταδιακά υποχωρούσαν, ο θεσμικός εκσυγχρονισμός και η πολιτισμική ώσμωση έμοιαζαν ότι θα μπορούσαν τελικά να οδηγήσουν στη σφυρηλάτηση μιας ιδιαίτερης ελληνοεβραϊκής κουλτούρας, ίσως δε και μιας πιο ευρύχωρης ελληνικής εθνικής συνείδησης.

Το Ολοκαύτωμα

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος φάνηκε προσωρινά να ενισχύει τις τάσεις αυτές. Εβραίοι της Μακεδονίας, και ειδικότερα της Θεσσαλονίκης, επάνδρωσαν τα πρώτα συντάγματα που στάλθηκαν στο αλβανικό μέτωπο. Ο δε θάνατος του ρωμανιώτη συνταγματάρχη από την Χαλκίδα Μορδοχαίου Φρεζή ενέταξε και συμβολικά τον ελληνικό εβραϊσμό στο μαχόμενο έθνος. Όμως η γερμανική εισβολή τον Απρίλιο του 1941 και η συνακόλουθη τριπλή κατοχή της χώρας σήμανε ότι η τύχη του θα εξαρτάτο από τις γενοκτονικές πολιτικές του ναζιστικού καθεστώτος, τις αμφισημίες της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας καθώς και με την ατελή ενσωμάτωση των ίδιων των Εβραίων.

Η συγκέντρωση των Εβραίων στην Πλατεία Ελευθερίας

Η εφαρμογή της «Τελικής Λύσης» ξεκίνησε από τη γερμανική ζώνη κατοχής και πιο συγκεκριμένα από τη Θεσσαλονίκη. Στις 11 Ιουλίου 1942 οι άρρενες Εβραίοι συγκεντρώθηκαν στην Πλατεία Ελευθερίας, όπου υπό τις διαταγές γερμανών αξιωματικών και υπό το βλέμμα ελλήνων χωροφυλάκων υποβλήθηκαν σε δημόσιο εξευτελισμό προτού αποσταλούν σε καταναγκαστικά έργα. Τα υψηλά ποσοστά θανάτων από τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας ανάγκασαν την κοινότητα να καταβάλει υπέρογκα λύτρα για την απελευθέρωσή τους, μέρος των οποίων ήταν και η παραχώρηση του εβραϊκού νεκροταφείου. Τον Δεκέμβριο του 1942 μια από τις μεγαλύτερες και αρχαιότερες νεκροπόλεις της Ευρώπης καταστράφηκε ολοσχερώς χάρη στη συνέργεια των γερμανικών αρχών και του Δήμου Θεσσαλονίκης. Η εκτόπιση των ίδιων των θεσσαλονικέων Εβραίων ξεκίνησε τέσσερις μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1943, και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του ίδιου έτους. Το ίδιο διάστημα εκτοπίστηκαν επίσης όλοι οι Εβραίοι της Μακεδονίας και της Θράκης που υπάγονταν στη γερμανική και τη βουλγαρική διοίκηση. Ελάχιστοι ήταν εκείνοι που γλύτωσαν είτε κρυπτόμενοι, είτε εντασσόμενοι στην Αντίσταση, είτε καταφεύγοντας στην ιταλική ζώνη κατοχής.

Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 1943 σήμανε την επέκταση της «Τελικής Λύσης» και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ωστόσο, οι τύχες των εκεί εβραϊκών κοινοτήτων υπήρξαν περισσότερο διαφοροποιημένες. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, της Κέρκυρας, της Κρήτης και της Ρόδου αφανίστηκαν• αλλά εκείνοι της Αθήνας, της Θεσσαλίας και της Ζακύνθου διασώθηκαν. Ήταν όμως η εξαίρεση. Το Ολοκαύτωμα αποδεκάτισε τον εβραϊκό πληθυσμό της χώρας με το ποσοστό απωλειών να αγγίζει το 88%, ένα από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. Το 1940 ζούσαν στην Ελλάδα κοντά 80.000 Εβραίοι. Την επαύριο της απελευθέρωσης μόλις που υπερέβαιναν τις 10.000.

Εβραιόπουλα κρύβονται μεταμφιεσμένα σε ελληνικό χωριό

Η ανθρωπογεωγραφία του Ολοκαυτώματος διαμορφώθηκε από μια πληθώρα παραγόντων. Μεταξύ αυτών, ο βαθμός εξελληνισμού των ίδιων των Εβραίων έπαιξε ίσως τον μικρότερο ρόλο. Οι ελληνόφωνοι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων είχαν την ίδια τύχη με τους ισπανόφωνους Σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης. Αντίθετα, κρίσιμες μεταβλητές αποδείχτηκαν το πληθυσμιακό μέγεθος των κοινοτήτων, η χρονική στιγμή της εκτόπισης, ο βαθμός ανάπτυξης των αντιστασιακών οργανώσεων, οι δυνατότητες διαφυγής και η εκμετάλλευση των υπάρχοντων δικτύων (επιχειρηματικών, πολιτικών, ή φιλικών). Αυτές διαπλέχθηκαν με τις ποικίλες στάσεις που επέδειξαν οι τοπικοί φορείς και τα εμπλεκόμενα πρόσωπα, κατακτητές και κατακτημένοι, διώκτες και διωκόμενοι –στάσεις που εκτείνονταν από την ενεργή βοήθεια μέχρι την αδιαφορία και την αγαστή συνεργασία. Τελικά όμως ο σχεδόν ολοκληρωτικός χαμός του ελληνικού εβραϊσμού ήταν προϊόν της σύγκλισης δύο ετεροβαρών παραγόντων. Πρώτα και κύρια, της γενοκτονικής πολιτικής των Γερμανών. Αλλά κατά δεύτερο λόγο, της αντιμετώπισης της εκτόπισης από τους φορείς τους ελληνικού κράτους (και σε έναν βαθμό και από τις αντιστασιακές οργανώσεις) ως μιας γερμανοεβραϊκής υπόθεσης, που αφορούσε μιαν αλλογενή μειονότητα μάλλον παρά ένα αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού έθνους.

Μετά τον πόλεμο

Μετά τον πόλεμο, ο ελληνικός εβραϊσμός συντίθετο πια από επιζώντες -των στρατοπέδων συγκέντρωσης, των ενταγμένων στην Αντίσταση, εκείνων που είχαν κρυφτεί στην Ελλάδα ή είχαν διαφύγει στην Παλαιστίνη, και όσων είχαν βαπτισθεί χριστιανοί. Ωστόσο, οι διαφορετικές εμπειρίες του πολέμου και του διωγμού λειτούργησαν διαιρετικά. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η αντιπαράθεση μεταξύ όσων είχαν αποφύγει την εκτόπιση και των «ομήρων» των στρατοπέδων υπήρξε έντονη. Οι δε «εκχριστιανισμένοι» τέθηκαν εκτός κοινότητας, όπως άλλωστε και πολλές νεαρές εβραίες. Στιγματισμένες ως βιασθείσες στα στρατόπεδα, σύμβολα του κινδύνου ηθικής κατάπτωσης ενός ολιγάριθμου εβραϊσμού, αναζήτησαν για πρώτη φορά την ασφάλεια αλλού και παντρεύτηκαν είτε χριστιανούς είτε μη Έλληνες Εβραίους.

Εβραίοι αριστεροί εξόριστοι στη Μακρόνησο

Οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις υπερπροσδιορίζονταν από τις δυσχέρειες της αποκατάστασης. Για όλους τους επιζήσαντες η προσαρμογή αποδείχθηκε εξαιρετικά δύσκολη και για πολλούς αδύνατη. Έπρεπε να ζήσουν σε πόλεις που τις στοίχειωναν οι προπολεμικές μνήμες και να υπερβούν πληθώρα εμποδίων για να τους αποδοθούν οι περιουσίες τους. Επιζήσαντες των στρατοπέδων απελευθερωμένοι από τους Σοβιετικούς και παλιοί εαμίτες αντάρτες βρέθηκαν επίσης αντιμέτωποι με το εμφυλιοπολεμικό κράτος. Η παλινόρθωση μιας ελληνορθόδοξης και οξείας, αντικομμουνιστικής εθνικοφροσύνης περιέστειλε εκ νέου τα όρια της ελληνικότητας και κατέστησε τους Εβραίους διπλά απόβλητους. Αρκετοί διώχθηκαν για τις αριστερές τους πεποιθήσεις και άλλοι επιστρατεύθηκαν στον Εθνικό Στρατό. Εύλογα, η μετανάστευση πρόβαλε ως ρεαλιστική επιλογή για πολλούς επιζώντες. Στα στρατόπεδα εκτοπισμένων στη Γερμανία και στις αχσαρότ στην Αθήνα το ανώφελο της επιστροφής στην Ελλάδα και οι δυσκολίες της ανασυγκρότησης διαπλέχθηκαν με την έκθεση στη σιωνιστική ιδεολογία και οδήγησαν πολλούς νέους στη μετανάστευση στην Παλαιστίνη –συχνά δε και σε έναν πολύμηνο εγκλεισμό στα αγγλικά στρατόπεδα παράνομων μεταναστών στην Κύπρο. Ένα δεύτερο κύμα έκανε χρήση των διευκολύνσεων που παρείχαν οι ΗΠΑ και εγκατέλειψε τη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Σήμερα ζουν στην Ελλάδα περίπου 5.000 Εβραίοι. Όμως πολλαπλάσιοι είναι οι Έλληνες Ρωμανιώτες και Σεφαραδίτες επιζώντες του Ολοκαυτώματος και οι απόγονοί τους στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ. Ο σύγχρονος ελληνικός εβραϊσμός είναι πλέον διασπορικός. Και παραμένει όπως πάντα πληθυντικός και πολυσχιδής, το απότοκο διαδοχικών μεταναστευτικών ρευμάτων και πολλαπλών πολιτισμικών ωσμώσεων.

Επιλογή ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας

Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, Ο Άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας, Αθήνα, Θεμέλιο 1998.

Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄ Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11/1991, Αθήνα, Γαβριηλίδης 1995.

Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ο Ελληνικός Εβραϊσμός. Επιστημονικό Συμπόσιο 3-4 Απριλίου 1998, Αθήνα 1999.

Fleming Katherine, Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων (μετάφραση Νίκος Γάσπαρης), Αθήνα, Οδυσσέας 2009.

Mazower Mark, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι, 1430-1950 (μετάφραση Κώστας Κουρεμένος), Αθήνα, Αλεξάνδρεια 2006.

Μαργαρίτης Γιώργος, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας, Αθήνα, Βιβλιόραμα 2005.

Μόλχο Ρένα, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Αθήνα, Θεμέλιο 2001.

Μπενβενίστε Ρίκα (επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή, Θεσσαλονίκη, Βάνιας 1998.

Νεχαμά, Γιοζέφ, Ιστορία των Ισραηλιτών της Σαλονίκης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press 2000.

Pierron Bernard, Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως το 194 (μετάφραση Γιώργος Σαρατσιώτης), Αθήνα, Πόλις 2004.

Σιμπή Ιακώβ & Καρίνα Λάμψα, Η ζωή απ’ την αρχή. Η μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων στην Παλαιστίνη (1945-1948) , Αθήνα, Αλεξάνδρεια 2010.