ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΔΙΣΤΟΜΟ ΣΦΟΥΝΤΟΥΡΗΣ — Πηγή: https://tvxs.gr/news/sinema/ena-tragoydi-gia-ton-argyri-sti-megali-othoni

Του Απόστολου Μαγκαρδά *

20 Ιανουαρίου/9 Φεβρουαρίου 2019

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στο παρόν δοκίμιο θα δούμε τι είναι προφορική ιστορία. Θα εξετάσουμε την προφορική ιστορία ως ένα ριζοσπαστικό κίνημα. Θα παρουσιάσουμε την Προφορική Ιστορία στην Ελλάδα, την εμφάνιση και την εξέλιξη της. Θα αναφερθούμε στη Μνήμη και στη σημασία της Μνήμης για την Ιστορία. Θα παρουσιάσουμε τη μνήμη ως ιστορική πηγή. Θα παρουσιάζουμε τέλος δύο παραδείγματα με μαρτυρίες, συνεντεύξεις. Θα δούμε την αξία των μαρτυριών στην ιστορική επιστήμη. Έγινε χρήση δευτερογενών πηγών και ηλεκτρονικής βιβλιογραφίας.

1.ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία που δομείται γύρω από τους ανθρώπους ονομάζεται προφορική ιστορία. Είναι μια ιστορία που ζωντανεύει την ίδια την ιστορική επιστήμη. Διευρύνει τις προοπτικές, τον ορίζοντά της. Ταυτόχρονα, φέρνει την ιστορία μέσα στην κοινότητα και την βγάζει έξω από αυτήν και τη διαχέει. Η προφορική ιστορία αναδεικνύει ήρωες και από το ανώνυμο πλήθος, δε δημιουργεί ήρωες μόνο από τον κύκλο των ηγετών. Είναι μια συμμετοχική ιστορία, στην οποία οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά. Πρόκειται για μια ιστορία “από τα κάτω”. Τονώνει την αυτοπεποίθηση και την αξιοπρέπεια των λιγότερο προνομιούχων, ιδιαίτερα των ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας. Μέσα από την προφορική ιστορία προάγεται η επικοινωνία, με συνέπεια την κατανόηση μεταξύ των γενεών και των κοινωνικών τάξεων. Στους ιστορικούς και σε άλλους ανθρώπους προσφέρει κοινά νοήματα, που τους δίνουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε κάποιο χώρο και χρόνο. Συνοπτικά θα λέγαμε ότι βοηθά στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Η προφορική ιστορία προκαλεί μια αμφισβήτηση των κοινών τόπων της ιστορίας, του απόλυτου τρόπου με τον οποίο η ιστορία έχει συνηθίσει να κρίνει τα πράγματα. Αποτελεί ένα μέσο ριζικής μεταμόρφωσης της κοινωνικής σημασίας της ιστορίας [1].

2.ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ:ΕΝΑ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

Στα μέσα του 20^ούαιώνα ξεκίνησε η Προφορική Ιστορία ως ένα ριζοσπαστικό κίνημα, έκανε μια αναδίπλωση ακολουθώντας το ρυθμό της εποχής, την κοινωνία της ευμάρειας και συνεχίζει την καταγραφή της Ιστορίας με περισσότερο “σοφία”, μέσα από τις ιστορίες που αφηγούνται οι “απλοί”, καθημερινοί, ανώνυμοι άνθρωποι. Οι ιστορίες των “απλών” ανθρώπων ίσως δώσουν “άλλες”, καινούργιες απαντήσεις, όχι μόνο στο ποιος γράφει αλλά και ποιος δημιουργεί την Ιστορία.

Μπορεί να θεωρείται “νέος” o όρος Προφορική Ιστορία γιατί συνδέεται με την καταγραφή, την τεχνολογία του μαγνητόφωνου, αλλά είναι τόσο παλιός, στην πραγματικότητα, όσο και η ανάγκη των ανθρώπων να γνωρίζουν το παρελθόν τους. Αποτελεί το πρώτο είδος Ιστορίας, πριν ακόμα την εφεύρεση της γραφής και τη διάδοση της. Όπως πολύ καλά ξέρουμε από τα oμηρικά έπη ακόμα, στις προφορικές κοινωνίες η αφήγηση ενός γεγονότος αποκτούσε μια μοναδική σημασία. Ένα εξαίρετο δείγμα χρήσης της προφορικής μαρτυρίας αποτελούν οι δημηγορίες του Θουκυδίδη, που εμφανίστηκαν με την επέκταση της γραφής.

Ωστόσο, η Ιστορία ως επιστήμη αναγνωρίστηκε τον 19^ο αιώνα με το ρεύμα του θετικισμού και βασιζόταν στα γραπτά τεκμήρια, τα αρχεία. Στα μέσα του 20ού αιώνα, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε μια καίρια τομή στην επιστήμη της Ιστορίας, αφορούσε τα αντιαποικιακά κινήματα. Μια Ιστορία βασισμένη μόνο στα αρχεία δε θα ήταν τίποτα άλλο από μια ιστορία των αποικιοκρατών, ενώ θα υπήρχε σκοτάδι για τους αγώνες και τις αγωνίες των αποικιοκρατούμενων για την ανεξαρτησία τους. Δεν μπορεί να αποτελέσει το σκοτάδι υποκείμενο της ιστορίας [2].

Ως κλάδος της Ιστορίας η Προφορική Ιστορία έχει ως στόχο να φέρει “τους αφανείς” στο ιστορικό προσκήνιο, εκείνες τις κοινωνικές κατηγορίες οι οποίες δεν έχουν πρόσβαση στην εξουσία, δεν ασκούν εξουσία, δεν κρατούν αρχεία. Εάν είχαμε Ιστορία που θα γραφόταν μόνο με βάση τα αρχεία, όπως πρεσβεύουν οι “καθαρόαιμοι”-επαγγελματίες ιστορικοί, τότε η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων δε θα καταγράφονταν από αυτή την επιστήμη. Δεν έχει επινοηθεί όμως η Προφορική Ιστορία για να αποκαλύψει κάποια διεθνή συνωμοσία των ιστορικών ενάντια στους “απλούς” ανθρώπους. Η προφορική Ιστορία σχετίζεται με την ίδια την πορεία της ανθρωπότητας και τη διαφοροποίησή της μέσα στο χρόνο. Η ανθρώπινη κοινωνία έγινε πιο δημοκρατική για το λόγο αυτό αναπτύχθηκε η Προφορική Ιστορία.

Δεν είναι καθόλου ανεξάρτητος από τις εξελίξεις που συμβαίνουν στις κοινωνίες ο τρόπος που γράφεται η Ιστορία και σε αυτό συμπεριλαμβάνονται και τα θέματα που απασχολούν την ιστοριογραφία. Πρόκειται για βίους παράλληλους. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται η “έκρηξη μνήμης”, έχουμε πολλαπλασιασμό της βιβλιογραφίας και των μνημονικών τόπων, που οφείλεται στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου και στη διάλυση του σοβιετικού μπλοκ, καθώς και την υποχώρηση του έθνους-κράτους στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης Η “έκρηξη μνήμης” επιπλέον σηματοδοτεί τις μεγάλες επερχόμενες κοινωνικές αλλαγές [3].

3.Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ EΛΛΑΔΑ

Η Προφορική Ιστορία στην Ελλάδα κυρίως χρησιμοποιήθηκε για τη μελέτη της δεκαετίας του 1940 και ειδικότερα του Eλληνικού Eμφυλίου Πολέμου, λόγω έλλειψης πρόσβασης των ιστορικών στα αρχεία. Ατομικά, διάσπαρτα έγινε η χρήση της εξυπηρετώντας τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης έρευνας και ποτέ δεν δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα συλλογής μαρτυριών όπως είχε γίνει στο παρελθόν για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Θα πρέπει να αποδοθεί η αιτία στο γεγονός ότι ένας Eμφύλιος Πόλεμος αποτελεί μια πληγή, ένα τραυματικό γεγονός, μια “γκρίζα” ζώνη στην ιστορία, που δύσκολα εντάσσεται στο εθνικό ηγεμονικό αφήγημα.

Υπάρχει ένα θολό τοπίο όσο αφορά τη χαρτογράφηση του χώρου της προφορικής ιστορίας. Δεν είναι καθόλου εύκολο να καταγραφούν οι ερευνητές της προφορικής ιστορίας τη στιγμή που δεν έχει αναπτυχθεί επαρκής επιστημονικός διάλογος, προκειμένου να προσδιοριστεί το περιεχόμενο των όρων προφορικές μαρτυρίες, προφορικά αρχεία, προφορική ιστορία, αλλά και έννοιες, όπως η υποκειμενικότητα και αξιοπιστία της μαρτυρίας. Ο διάλογος αυτός δυσχεραίνεται από πολλούς παράγοντες, όπως το γεγονός ότι οι ερευνητές προφορικής ιστορίας ανήκουν σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, είναι διασκορπισμένοι σε διαφορετικά σημεία της χώρας και προσανατολίζονται σε διαφορετικές θεματικές, κινούνται σε διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια, δεν υπάρχουν δίκτυα επικοινωνίας μεταξύ των ερευνητών και συγκροτημένες συλλογικότητες. Μια ακόμα δυσκολία είναι το γεγονός ότι η προφορική ιστορία δεν είναι θεσμοθετημένη στον ερευνητικό και ακαδημαϊκό χώρο. Καταλαμβάνει μικρή θέση στα προγράμματα σπουδών, την επιστημονική παραγωγή, τις επιστημονικές εκδηλώσεις και την χαμηλή έως ανύπαρκτη χρηματοδότηση των ερευνητικών προγραμμάτων [4].

Με πρωτοβουλία του καθηγητή της Κλινικής Ψυχολογίας Κλήμη Ναυρίδη συγκροτήθηκε μια πρώτη ομάδα εργασίας προφορικής ιστορίας. Το 1988 ξεκίνησε η λειτουργία της, στον Τομέα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και από το 1991 συνεχίστηκε στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Η διεπιστημονική σύνθεση της ομάδας αυτής ανέδειξε και τη διεπιστημονική δυναμική του κλάδου της προφορικής ιστορίας, ως χώρου του οποίου τα θεωρητικά και μεθοδολογικά εργαλεία αντλούν την προέλευση τους από ποικίλα πεδία των επιστημών του ανθρώπου. Υπάρχουν πολλές επιστήμες που συγγενεύουν με την προφορική ιστορία [5].

Η “Επιτροπή Προφορικής Ιστορίας” ήταν μια δεύτερη ομάδα εργασίας που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας, με πρωτοβουλία της ιστορικού Αλέκας Μπουτζουβή. Η λειτουργία της ομάδας εργασίας κάλυψε την περίοδο από το 1990 έως το 1993. Από το 1993 κατεγράφησαν ημερίδες και συνέδρια των οποίων τα θέματα εμφανίζουν άμεση συνάφεια με την προφορική ιστορία. Για πρώτη φορά τίθεται σε δημόσιο διάλογο το ζήτημα των οπτικοακουστικών αρχείων, το 1993, κατά τη διάρκεια του Α’ Συνεδρίου που οργάνωσε η Ε.Ρ.Τ., με τίτλο “Η συμβολή των οπτικοακουστικών αρχείων στη διαμόρφωση της ιστορικής μνήμης”. Τον Απρίλιο του 1994, η ομάδα του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου διοργάνωσε Διημερίδα, με θέμα “Αφηγηματικότητα, Ιστορία και Ανθρωπολογία” με σαφείς αναφορές στην προφορική ιστορία. Το Μάιο του 1997 διοργανώθηκε η Διεθνής Ημερίδα με τίτλο “Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας” από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Ε.Κ.Π.Α. Αυτή η διεθνής ημερίδα έδωσε τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή οι Έλληνες επιστήμονες με τους Ευρωπαίους συναδέλφους τους, από το χώρο της προφορικής ιστορίας. Ήρθαν σε προβληματισμό Έλληνες και Ευρωπαίοι επιστήμονες, τέθηκαν μεταξύ άλλων προβλήματα ταξινόμησης και αρχειοθέτησης προφορικών αρχείων. Μέχρι το 1997 η προφορική ιστορία συγκεντρώνει το ενδιαφέρον μεμονωμένων φορέων και ερευνητών [6].

Το 1999, ιδρύθηκε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.) μια Ομάδα Προφορικής Ιστορίας, που οργάνωσε και ένα συνέδριο τον Ιανουάριο του 1999. Στα Χανιά, το 2009, στα πλαίσια ενός προγράμματος που σχεδιάστηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τη Νομαρχία Χανίων επιμορφώθηκαν περίπου είκοσι εθελοντές, στη μεθοδολογία της Προφορικής Ιστορίας. Η ίδρυση ενός μουσείου Προφορικής Ιστορίας ήταν ο στόχος του προγράμματος. Κέρδος του προγράμματος ήταν αφενός οι συνεντεύξεις που πήραν οι εθελοντές και αφετέρου η έκδοση ενός συνοπτικού εγχειριδίου για την Προφορική Ιστορία [7].

4.Η ΜΝΗΜΗ

Η διαδικασία του ανθρώπου να θυμάται τις εντυπώσεις, τις εμπειρίες, τις γνώσεις που αποκομίζει, ονομάζεται μνήμη. Διακρίνεται σε μακρόχρονη και βραχύχρονη. Μια πρώτη κωδικοποίηση επιτρέπει σε πληροφορίες που προέρχονται από τον έξω κόσμο να φθάσουν στα αισθητήρια όργανά μας. Το πρώτο αναγκαίο ζητούμενο σε μια διαδικασία μνήμης είναι η μορφή που λαμβάνει το ερέθισμα ώστε να γίνεται κατανοητό από τη μνήμη (κωδικοποίηση). Ένα δεύτερο στάδιο είναι η αποθήκευση κατά το οποίο η μορφή αυτή, που παράχθηκε, αποτυπώνεται για κάποιο χρονικό διάστημα, ώστε έτσι να μπορέσει να ανασυρθεί όταν απαιτηθεί. Αποθηκεύονται άλλες πληροφορίες για μεγάλα χρονικά διαστήματα και άλλες για μικρότερα κι έπειτα “σβήνουν”, χάνονται. Τρίτη διεργασία είναι η ανάκτηση μιας πληροφορίας που έχουμε αποθηκεύσει η μνήμη. Μιλάμε δηλαδή για την επιστροφή της στη συνείδησή μας. Συμπερασματικά υπάρχουν τρία βασικά στάδια που μας χωρίζουν από την προοπτική της επεξεργασίας πληροφοριών στη διαμόρφωση και την ανάκτηση της μνήμης: Η Κωδικοποίηση ή εγγραφή, δηλαδή η λήψη, επεξεργασία και ο συνδυασμός των πληροφοριών που λαμβάνονται. Η Αποθήκευση που είναι η δημιουργία μιας μόνιμης καταγραφής της κωδικοποιημένης πληροφορίας. Τέλος, η Ανάκτηση, ανάκληση ή ανάμνηση. Πρόκειται για ανάκληση της αποθηκευμένης πληροφορίας σε απάντηση σε κάποιο σήμα για χρήση σε μια δραστηριότητα ή διαδικασία [8].

5.Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τεράστια είναι η σημασία της μνήμης για την ιστορία. Έχει σημασία η μνήμη προκειμένου να γράψουμε μια ιστορία της υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων. Η ιστορία της υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών κάτω, γύρω, και μέσα από τα γεγονότα. Δεν είναι στόχος της προφορικής ιστορίας να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις επίσημες πηγές. Στόχος της προφορικής ιστορίας είναι, κυρίως, να προσφέρει μια εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν. Τις τελευταίες δεκαετίες ο λόγος περί μνήμης έχει αποκτήσει σημασία, καθώς η μνήμη θεωρείται ότι παρέχει καταφύγιο στους ηττημένους της ιστορίας. Ενώ εκλαμβάνεται η ιστορία ως αφήγηση των νικητών, η μνήμη δίνει φωνή στους καταπιεσμένους, στις κατώτερες κοινωνικά τάξεις και στις τάξεις των υπαλλήλων. Για το λόγο αυτό και η έκρηξη της μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος [9].

Οι ερευνητές προφορικής ιστορίας θέτουν ερωτήσεις στους ανθρώπους για να ανακαλύψουν τέσσερα πράγματα:τι συνέβη, πως αισθάνθηκαν, πως ανακαλούν στη μνήμη τους ένα συμβάν και από ποιά ευρύτερη δημόσια μνήμη το αντλούν. Η μνήμη βρίσκεται στην καρδιά αυτού του ζητήματος. Κεντρικά θέματα στην προφορική ιστορία είναι η μνήμη και η διαδικασία ενθύμησης. Το πρωτογενές υλικό μας είναι οι αναπολήσεις της μνήμης. Έτσι, οι ερευνητές προφορικής ιστορίας, προκειμένου να προσπαθήσουν να καταλάβουν καλύτερα πως λειτουργεί η μνήμη σε μία ομάδα ή συλλογικότητα αλλά και σε ένα άτομο, εμπνέονται από έρευνες σε μια πληθώρα γνωστικών αντικειμένων. Έχουν αναπτυχθεί κάποια θεωρητικά μοντέλα με τη βοήθεια κάποιων κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, στα οποία στηρίζονται οι ερευνητές προφορικής ιστορίας. Από διυποκειμενικές σχέσεις επηρεάζονται οι τρόποι με τους οποίους θυμούνται οι άνθρωποι και οι τρόποι με τους οποίους αφηγούνται τις αναμνήσεις τους. Οι τρόποι που θυμούνται και αφηγούνται οι άνθρωποι διαμορφώνονται από αφηγηματικές δομές και μορφές [10].

6.Η ΜΝΗΜΗ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΗΓΗ

Δεν είναι απλώς η μνήμη η ανάκληση εμπειριών και γεγονότων του παρελθόντος, με έναν τρόπο εύκολο και ξεκάθαρο. Μάλλον είναι μια διαδικασία ενθύμησης. Πρόκειται για την ανάκληση ιστοριών, εικόνων, συναισθημάτων και εμπειριών από τη ζωή μας κατά το παρελθόν. Η μνήμη και κατ’ επέκταση η διαδικασία ενθύμησης είναι η ταξινόμηση, η τοποθέτηση εικόνων, ιστοριών και εμπειριών σε μια αφήγηση ή ιστορία και στη συνέχεια η αφήγησή τους με έναν τρόπο που διαμορφώνεται εν μέρει από το πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο μας. Δεν είναι η μνήμη ένας χώρος αποθήκευσης, που κάποιος μπορεί να ψάχνει και να βρει μια ιστορία που είναι ήδη διαμορωμένη. Η μνήμη δεν αποτελεί μια παθητική αποθήκευση δεδομένων. Η μνήμη δεν είναι πάντα κατά απόλυτο βαθμό αξιόπιστη με αντικειμενικούς ή μετρήσιμους όρους. Διαθέτει για αυτόν που θυμάται μια αξία αληθείας.

Για τον ερευνητή της προφορικής ιστορίας η ενθύμηση και η μνήμη δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά μια πρακτική και ενεργητική διαδικασία ανακατασκευής, μέσα από την οποία σπαράγματα, ίχνη του παρελθόντος συσχετίζονται για να πουν μια ιστορία. Η μνήμη δεν έχει σχέση μόνο με ένα άτομο, αλλά και με το συλλογικό, την κοινότητα και το έθνος. Με την έννοια αυτή η μνήμη-τόσο η ατομική όσο και η συλλογική-υπάρχει και συμβιώνει σε μια σχέση με τη δημόσια επεξεργασία της μνήμης του παρελθόντος. Η μνήμη κάποιου λειτουργεί σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, το οποίο περιλαμβάνει τη μνήμη που παράγει και διατηρεί η κοινότητα, οι δημόσιες αναπαραστάσεις και η οικογένεια [11].

7.“ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΓΥΡΗ”:OI ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

“Ένα τραγούδι για τον Αργύρη” είναι ο τίτλος ενός ελβετικού ντοκιμαντέρ. Το σενάριο και η σκηνοθεσία είναι του Στέφαν Χάουπτ. Η ταινία προβλήθηκε για πρώτη φορά τον Μάιο του 2007. Παρουσιάζει την ζωή και το έργο του Αργύρη Σφουντούρη από το Δίστομο Βοιωτίας, ο οποίος σε ηλικία μόλις τεσσάρων χρονών επέζησε της Σφαγής στο Δίστομο. H ταινία “Ένα τραγούδι για τον Αργύρη” είναι η συγκινητική ιστορία της ζωής του Αργύρη Σφουντούρη με φόντο τα γεγονότα που στιγμάτισαν την Ελλάδα τα τελευταία ογδόντα περίπου xρόνια, από την Γερμανική Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι τη Μεταπολίτευση. Ταυτόχρονα είναι μια ταινία για την αντιμετώπιση του προσωπικού θρήνου ενός ανθρώπου που έχασε τους γονείς του και 30 συγγενείς στη σφαγή του Διστόμου, σε ηλικία 4 ετών. Επίσης, πρόκειται για την πορεία του Αργύρη στο δρόμο της επιστήμης, αλλά και η συνειδητοποίηση του ιστορικού χρέους που είχε, απέναντι στους προγόνους του, για την διεκδίκηση των Γερμανικών αποζημιώσεων. Mια ταινία-ταξίδι στην αναζήτηση της προσωπικής γαλήνης.

Δίστομο, 10 Ιουνίου 1944.. Σε ένα μικρό χωριό της Βοιωτίας, ένα βήμα από την θάλασσα, στο δρόμο από την Αθήνα προς τους Δελφούς. Ο μικρός Αργύρης, Στις 10 Ιουνίου του 1944, σχεδόν τεσσάρων χρονών, επιζεί μιας κτηνώδους σφαγής των Γερμανικών Δυνάμεων Κατοχής:“Μέτρο Εξιλέωσης” μιας ναζιστικής μεραρχίας ως αντίποινα, για μία επίθεση ανταρτών εναντίον των Γερμανών της περιοχής. Σκοτώνονται 218 κάτοικοι του χωριού- άνδρες, γυναίκες, γέροι και βρέφη, σε λιγότερο από δύο ώρες. Ο Αργύρης χάνει τους γονείς του μαζί με άλλους 30 συγγενείς.

Από τύχη γλυτώνει ο μικρός Αργύρης και περνά τα επόμενα χρόνια της ζωής του σε ορφανοτροφεία στην Αθήνα, μαζί με άλλα παιδιά θύματα του πολέμου. Μία μέρα, εμφανίζεται στο ορφανοτροφείο μία αποστολή του Ερυθρού Σταυρού και διαλέγει κάποια παιδιά να κάνουν μια καινούρια αρχή σε άλλη χώρα. Θέλει οπωσδήποτε ο Αργύρης να πάει μαζί τους. Έτσι βρίσκεται στο παιδικό χωριό Πεσταλότσι, στο Τρόγκεν της Ελβετίας, όπου μεγαλώνει μακριά από την πατρίδα του αλλά και από τη δυστυχία που επικρατεί στην μεταπολεμική Ελλάδα. Αρκετά χρόνια αργότερα κάνει τη διδακτορική του διατριβή στα Μαθηματικά και την Αστροφυσική Αναγορεύεται διδάκτωρ του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης (ΕΤΗ).

Η ταινία μας δίνει με τον καλύτερο τρόπο την αξία της προφορικής μαρτυρίας. Μας μεταφέρει τα συναισθήματα του πρωταγωνιστή [12].

8.ΒΟΥΡΛΑ ΜΟΥ ΑΓΑΠΗΜΕΝΑ

Μέσα από τις διηγήσεις της Φιλιώς Χαϊδεμένου μάθαμε την ιστορία των ανθρώπων της Ιωνίας και της προσφυγιάς. Η γιαγιά Φιλιώ, όπως την ξέραμε, γεννήθηκε το 1899 στα Βουρλά στην επαρχία της Σμύρνης. Η Φιλιώ Χαϊδεμένου εξιστορεί τη ζωή της στα λατρεμένα της Βουρλά, εκεί όπου ο Γιώργος Σεφέρης, ο πρώτος Έλληνας που κέρδισε Βραβείο Νόμπελ, περνούσε τα καλοκαίρια του. Τα μάτια της γιαγιάς Φιλιώς αποκτούσαν μια ξεχωριστή λάμψη όταν μιλούσε για την πατρίδα της, το σχολείο και τη μαθητική ποδιά, τις γιορτές και τις επισκέψεις που αντάλλασσαν με τους γείτονες Τούρκους Χριστούγεννα, Πάσχα και μπαϊράμια, τις συγκομιδές.

Με εμφανή τον πόνο στο πρόσωπό της άρχισε να διηγείται πώς μπήκαν οι τσέτες και τους έκαψαν-μας έκαψαν, τους Έλληνες. Όταν ξεριζώθηκε ήταν είκοσι τριών χρονών κοπέλα και μέχρι που έφυγε δεν μπόρεσε να ξεχάσει ούτε στιγμή από τη μνήμη της το χαμό που της στέρησε μέλη της οικογένειάς της και την πατρίδα της. Με αγώνα την ξανάχτισε, δουλεύοντας σκληρά για να μεγαλώσει τα παιδιά της, αλλά κυρίως προσφέροντας σπουδαία παρακαταθήκη στον ελληνισμό. Πρόσφερε ένα Μουσείο Μικρασιατικού Ελληνισμού. Έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο: “Τρεις αιώνες μια ζωή”. Υπήρξε το πρότυπο ενός ανθρώπου που δεν γονάτισε, αντιθέτως σηκώθηκε, στάθηκε και πρόκοψε, διδάσκοντας με τη στάση ζωής της.

Η γιαγιά Φιλιώ κρυμμένη σε κάτι αποκαΐδια τις μέρες της μεγάλης φυγής, όταν η πατρίδα της η Σμύρνη τυλιγόταν στις φλόγες από τους διώκτες του ελληνισμού, έδωσε όρκο στην Παναγιά αν σωθεί να μη φορέσει ποτέ ξανά χρυσά κοσμήματα. Εγκατέλειπε τη Σμύρνη με το πλοίο. Με δάκρυα στα μάτια είπε:”Έβλεπα τη Σμύρνη και τα Βουρλά να καίγονται και έδωσα έναν όρκο. Είπα, Βουρλά μου αγαπημένα δεν θα σας ξεχάσω ποτέ”. Το είπε και το έκανε. Mάλιστα σε πολύ μεγάλη ηλικία κατάφερε να επιστρέψει στα άγια χώματα, να πάρει μια χούφτα χώμα από τα μέρη της και να το βάλει στα ριζά του Μνημείου στη Νέα Φιλαδέλφεια [13].

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η καλλιέργεια της μνήμης ή της λήθης είναι προφανώς ένα ζήτημα πολιτικό, ηθικό και βέβαια ιστορικό. Αν αντικείμενο της μνήμης είναι το παρελθόν, τότε της ιστορίας είναι ο ιστορικός χρόνος. Η ιστορία ανέδειξε τον ιστορικό ως διαμεσολαβητή ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν. Ο διαμεσολαβητής που ονομάζονταν ιστορικός δεν ήταν ποτέ ουδέτερος ούτε ανιδιοτελής. Αναδείχτηκαν ορισμένες περίοδοι και ορισμένες εμπειρίες από τους ιστορικούς. Άλλες περίοδοι αποσιωπήθηκαν ή απλώς δεν ανασύρθηκαν από την καταφρόνηση και τη σιωπή. Την ιστορία την γράφουν οι νικητές. Οι ηττημένοι κυρίως επικαλούνται τη μνήμη. Οι καταπιεσμένοι λαοί, οι κατώτερες τάξεις και κοινωνικές ομάδες δεν διαθέτουν την πολυτέλεια των αρχείων και της καταγραφής.

* Ο Απόστολος Μαγκαρδάς είναι Πτυχιούχος Ελληνικού Πολιτισμού (με κατεύθυνση Ιστορία-Αρχαιολογία-Τέχνη) από το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στην Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία από το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Μεταπτυχιακός Φοιτητής Δημόσιας Ιστορίας από το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

Abrams, Lynn,Θεωρία Προφορικής Ιστορίας, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2014, σ.113.
Thompson, Paul, Φωνές από το παρελθόν. Προφορική ιστορία, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2008, σ. 53.
Θανοπούλου Μαρία & Μπουτζουβή Αλέκα (επιμ.), “Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα”, ειδικό τεύχος, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107 Α΄, 2002, σσ.4-6, 8, https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/issue/view/495, , τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

TVXS, «”Ένα τραγούδι για τον Αργύρη” στη μεγάλη οθόνη», 2015, https://tvxs.gr/news/sinema/ena-tragoydi-gia-ton-argyri-sti-megali-othoni, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.
Βατού, Ε., PontosNews, “Φιλιώ Χαϊδεμένου-Μια προσωπική μαρτυρία”, 2014, http://www.pontos-news.gr/article/116848/filio-haidemenoy-mia-prosopiki-martyria, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.
Βερβενιώτη, Τ., TVXS, “Προφορική Ιστορία:Ένα ριζοσπαστικό κίνημα”, 2012, https://tvxs.gr/news/istoria/proforiki-istoria-ena-rizospastiko-kinima-tis-tasoylas-berbenioti, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.
Ένωση Προφορικής Ιστορίας, “Η σημασία της μνήμης για την ιστορία ”, 2013-2014, http://www.epi.uth.gr/index.php?page=practice4, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.
Τζελέπη, Ε., Psychologynet.gr, “Η λειτουργία της μνήμης”, 2014, http://psychologynet.gr/%CE%B7-%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%83, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[1] Thompson, Paul, Φωνές από το παρελθόν. Προφορική ιστορία, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2008, σ. 53.

[2] Βερβενιώτη, Τ., TVXS, “Προφορική Ιστορία:Ένα ριζοσπαστικό κίνημα”, 2012, https://tvxs.gr/news/istoria/proforiki-istoria-ena-rizospastiko-kinima-tis-tasoylas-berbenioti, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[3] Ό.π.

[4] Βερβενιώτη, Τ., TVXS, “Προφορική Ιστορία:Ένα ριζοσπαστικό κίνημα”, 2012, https://tvxs.gr/news/istoria/proforiki-istoria-ena-rizospastiko-kinima-tis-tasoylas-berbenioti, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019 και Θανοπούλου Μαρία & Μπουτζουβή Αλέκα (επιμ.), “Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα”, ειδικό τεύχος, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107 Α΄, 2002, σ.4, https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/issue/view/495, , τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[5] Θανοπούλου Μαρία & Μπουτζουβή Αλέκα (επιμ.), “Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα”, ειδικό τεύχος, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107 Α΄, 2002, σ.5, https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/issue/view/495, , τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[6] Ό.π., σσ.5-6.

[7] Βερβενιώτη, Τ., TVXS, “Προφορική Ιστορία:Ένα ριζοσπαστικό κίνημα”, 2012, https://tvxs.gr/news/istoria/proforiki-istoria-ena-rizospastiko-kinima-tis-tasoylas-berbenioti, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019 και Θανοπούλου Μαρία & Μπουτζουβή Αλέκα (επιμ.), “Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα”, ειδικό τεύχος, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107 Α΄, 2002, σ.8, https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/issue/view/495, , τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[8] Τζελέπη, Ε., Psychologynet.gr, “Η λειτουργία της μνήμης”, 2014, http://psychologynet.gr/%CE%B7-%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%83, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[9] Ένωση Προφορικής Ιστορίας, “Η σημασία της μνήμης για την ιστορία ”, 2013-2014, http://www.epi.uth.gr/index.php?page=practice4, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[10] Abrams, Lynn, Θεωρία Προφορικής Ιστορίας, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2014, σ.113.

[11] ΄Ο.π., σ.114.

[12] TVXS, «”Ένα τραγούδι για τον Αργύρη” στη μεγάλη οθόνη», 2015, https://tvxs.gr/news/sinema/ena-tragoydi-gia-ton-argyri-sti-megali-othoni, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

[13] Βατού, Ε., PontosNews, “Φιλιώ Χαϊδεμένου-Μια προσωπική μαρτυρία”, 2014, http://www.pontos-news.gr/article/116848/filio-haidemenoy-mia-prosopiki-martyria, τελευταία πρόσβαση: 20/01/2019.

https://www.academia.edu/38440131/DIS52_TEE_Magkardas.pdf